Page 1
1 १
केमाल पाशा आिण आध ुिनक त ुक तान
घटक रचना
१.०. उि ्ये
१.१. तावना
१.२. मु ताफा क ेमाल पाशा आिण आ धुिनक सुधारणा
१.२.१. मु ताफा क ेमाल पाशाचा जीवनव ृ ांत
१.२.२. केमाल पाशाचा उदय
१.२.३. केमाल पाशाच े अंतग त धोरण
१.२.४ केमाल पाशाच े पररा ी य धोरण
१.३. सारांश
१.४
१.५ संदभ
१.०. उि ्ये
या करणाचा अ यास क े यानंतर िव ाथा स
केमाल पाशाचा जीवनव ृ ांत समजाव ून देणे.
केमाल पाशा या उदयास जबाबदार घटका ंचा अ यास करण े.
अंतग त धोरणा या कोणकोण या स ुधारणा क े या याची मािह ती िमळवण े.
केमाल पाशाच े पररा ीय धोरण समजाव ून घेणे.
१.१. तावना
पिह या महाय ु ा या वेळी तुक थानन े जम नी या बाज ूने यु ात व ेश केला. परंतु
तुक थानचा भाव झा यान े दो त रा ा ंनी तह लादला . या तला क ेमाल पाशान े िवरोध
क न दो ता ंबरोबर य ु केले. या यु ात दो त रा ा ंचा पराभव झाला . यामुळे केमाल
पाशाचा त ुक थान या राजकारणात उदय झाला . केमाल पाशान े तुक थान या स ुधारणा
करताना अन ेक कायद े क न स या स ुधारणा क े या. यामुळे याला क याणकारी
ह कुमशहा अस े हणतात .
munotes.in
Page 2
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
2 १.२. मु ताफा क ेमाला पाशा आिण आ धुिनक सुधारणा
एकेकाळी त ुक सा ा य बलाढ ्य सा ा य अस ून आिशया , आि का व प ूव युरोपवर
तुका ची स ा होती ; परंतु १८ या शतकात मोडकळीस आली . पिह या जागितक
महायु ात त ुक थानन े दो ता ं या बाज ूने यु ात उडी मारली . ३ माच १९१८ रोजी
रिशयान े शरणागती प क न जम नीने े टिलटो हॉ कचातह लादला . यामुळे इ.स.
१८७७ पासूनचा रिशया या ता यातील सव देश तुका ला परत िमळाला , पण हा आन ंद
दीघ काळ लाभला नाही . जम नीने ३० ऑ टोबर १९१८ रोजी शरणागती प करली .
मु ोस य ेथे जम नीने श ब ंदी करार क ेला. दो ता ंनी तुक सा ा याचा जा तीत जा त
देश िमळव याचा य न क ेला. या वेली य ुरोिपयन द ेशांनी य ुरोपचा ण हण ून
तुक थानची ह ेटाळणी क ेली. इं लंड - रिशया या मतभ ेदामुळे तुक थान या सा ा याला
जीवदान िमळाल े. याच व ेली रा वादान े तुक थानला वाचव यासाठी आ ंदोलन स ु
केले. याचे नेतृ व केमाल पाशान े केले. यामुळे तुक थान िजव ंत राह न स ुधारणा क न
गती क ेली.
१.२.१. मु ताफा क ेमाल पाशाच े जीवनव ृ ांत :
ीसमधील सालोिनक गावी क टम अिधकारी या या क ुटुंबात इ .स.१८८१ ला
केमालचा ज म झाला . याला ल करी प ेशाची आवड अस यान े कॉ ट ँटीनोपल य ेथील
हिद ये टाफ या ल करी महािव ालयात दाखल झाला . गिणतातील गती पाह न
िश का ंनी ‘केमाल’ ही पदवी िदली . इ.स. १९०६ म ये तुक थान या स ै यात कॅ टन
हणून नोकरीत ज ू झाला . इ.स. १९०८ म ये तुक स ुलतानािव त णा ंनी ा ंती
केली. टी त ण त ुक ांती या नावान े ओळखली जात े. या ा ंतीशी सम ंध होता .
जागितक महाय ु ात जम नी या बाज ूने यु ात भाग घ े यास िवरोध क ेला. तरी पण
उतराव े लागल े. केमालला खरी िस ी ग ॅिलपोली या य ु ात िमळाली . याने इं जांचा
जबर पराभव क ेला. इं जां या मह वाका ं ावर पाणी िफरवल े; परंतु पुढे पराभवाच े िच ह
िदसताना स ुलतानाला ल करी स ंबंधाचा अहवाल पाठवला . यात त ुक थानच े सै य
जम न अिधका या या ता यात द ेऊ नय े. िवखुरले या त ुक सा ा यात ून सै य काढ ून
घेऊन त े फ त ुक द ेशा या र णासाठी ठ ेवावा. यापुढे तुक सा ा या या र णासाठी
तुक सै याचे र सा ंडू नये, असे सांिगतल े.
munotes.in
Page 3
केमाल पाशा आिण आध ुिनक त ुक तान
3 १.२.२. केमाल पाशाचा उदय :
१) रा ीय आ ंदोलन -
तुक थानचा ३० ऑ टोबर १९१८ पराभव होऊन सा ा य न होऊ न पारत ं यात
जाईल , अशा बात या य ेऊ लाग या . तुक थानम य े इं लंड-रिशया पध क होत े; परंतु
रिशयाचा पराभव झा यान े इं लंड फ एकट ेच रािहल े. इं लंडने आपला वाथ
साध यासाठी ीसला िचथावणी िदली . यामुळे ीसन े तु था नवर आ मण क ेले.
तुक थानम य े रा वादी श उदयास य ेऊन याच े नेतृ व क ेमालान े केले.
तुक थानम य े ती आ ंदोलन स ु कर यासाठी उ ेश ठरवल े ते -
१) सुलतान व इतर अिधकारी या ंना बडतफ करण े.
२) परक य आ मका ंना व ीका ंना तुका मधून फेटाळून लावण े.
३) तुक थान या वा तं याला िवरोध कर या या वक य व परक य या ंचे उ चाटन
करणे.
२) दो ता ंचा ह त ेप - ११ माच १९२० -
रा ीय आ ंदोलनाचा सव तुक थानम य े जोर वाढला . यामुळे सुलतान घाबरला . याने
ांतीिवरोधी असल े या फा र ंद पाशाच े मं ीमंडळ बडतफ क न द ेशाला साव ि क
िनवडण ुका घ ेत या. या वेली रा वा ा ंना बह मत िमळाल े. याने सरकार बनवल े. या
न या सरकारन े योजना घ ेत या. १९२० म ये िस क े या. ती रा ीय करार नावान े
ओळखला जातो . तो पुढील माण े.
१) श स ंबंधी र ेषे या दि ण ेकडील अरब द ेशात त ुक थानने वय ंिनयं णाचा
अिधकार ावा .
२) यापारी बोटीसाठी डाडा ने स व बा कोर या साम ु धु या ख ु या कर यात
या यात .
३) यु ो र काळात य ुरोपम य े अ पस ं याका ंना ज े अिधकार आह ेत, तसे
तुक थानम य े तुक तरांना असाव ेत.
४) तुक स ुलताना ंबरोबर याप ूव परक या ंनी जे करार क ेले आहेत, ते र समज यात
यावेत.
५) रा ीय कजा ची यो य ह यात परतफ ेड कर यात यावी .
थोड यात र ावा ा ंनी सुलतानाची स ा िनय ंि त क ेली. यामुळे सुलतानान े िलबरल
प ाशी दो ता ंनी हातिमळवणी क न रा वा ा ंवर ह ला चढवला . १९ माच १९२०
दो त व रा वाडी या ं यात धरपकड झाली .
munotes.in
Page 4
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
4 ३) अंकारा य ेथे हंगामी सरकारची थापना - इ.स. १९२० -
दो ता ं या ह त ेपामुळे सुलतानान े पाल म ट बरखा त क न फा र ंद पाशाला प ंत धान
नेमले. पण क ेमालन े ॲनॉटोिनयातील जनत ेला िनवडण ुक चे आवाहन द ेऊन िनवडण ूक
लढवली . नवे रा ीय सरकार िनमा ण क न क ेमाल म ुख बनला . सुलतानान े अंकारावर
सै य पाठवल े. पण केमालन े याचा पराभव क ेला.
४) से हस चा तह - १० ऑग ट १९२० -
पिह या महाय ु ात दो ता ंनी पराभ ूत रा ा ंवर प रस शा ंतता प रषद ेत जे तह लादल े
यापैक िस हीय स चा १० ऑग ट १९२० ला तुक थानवर लादला .
१) कॉ ट ॅटीनोपल त ुक थानकड े ठेव यात आल े.
२) डाडा नेस व बा फोरस या दो ही खाड ्या सव रा ा ं या आ ंतररा ीय यापारासाठी
खु या असा यात .
३) दो ही खाड ्या भोवतालचा द ेश िनल करी बनवावा .
४) िसरीया , पॅले टाईन , मोसोपोट ेिमया ह े देश तुक थानकड ून घेऊन रा स ंघाकड े
िव त हण ून सोपवाव ेत.
५) मॅिसडेिनया, माना सह ेस, आिशया मायनर , डाडेकनीज ब ेटे ीसला द े यात
यावीत .
६) इिज व अरब थानला वात ं य दे यात याव े.
७) तुक थानची अथ यव था , गृह यव था , याय यव था या िवभागावर दो त रा ा ंचे
िनयं ण राहील .
तुक सा ा य न करणारा , तुक थानच े वात ं य िहराव ून घेणारा व त ुक थानला
दो ता ं या िनय ं णाखाली ठ ेवणारा तह स ुलतानान े वीकार यान े जनत ेचे िप खवळल े.
रा वा ा ंनी तहािव व स ुलतानािव ती िति या क ेली. केमाल पाशान े स व
एक क न दो ता ंचा तह फ ेटाळून लाव याचा य न क ेला. या वेली ीक -इटली या ंचा
केमालन े पराभव क ेला. यामुळे रिशयान े केमालशी म ै ीकरार क ेला.
५) ीस त ुक थान य ु - १० जुलै १९२१ ते ९ स. १९२२ -
से हरेस या तहान े ीकाला च ंड लाभ होणार होता . इं लंड या पाठ यावर ीसन े तुक
सा ा यावर चढाई क ेली. तुक द ेश आप या फौजा ंनी याप यास स ु वात क ेली.
केमाल पाशान े २० िदवस खर लढा द ेऊन ीका ंचा पराभव क ेला. ीकांना
तुक थानमध ून ह सका वून लावल े. ीकांना माघार घ ेताना च ंड उद ् व त क ेले. अनेक
शहरे जाळली . यामुळे अनेक तुक िनवा िसत बनल े. अखेर इ.स. १९२२ ीक फौजा munotes.in
Page 5
केमाल पाशा आिण आध ुिनक त ुक तान
5 बाहेर गे या. या कामिगरीब ल क ेमालला माश ल व गाझी अस े दोन िकताब रा ीय सभ ेने
िदले.
६) मुदािनया करार - १३ ऑग ट १९२२ -
केमाल पाशान े आम िनयाचा पराभव क ेला. ीकांना िपटाळ ून लावल े. ा स इटालीन े
माघार घ ेतली. रिशयान े केमालबरोबर दो ती क ेली. आता फ त ुक इं लंड या फौजा
िश लक हो या . इं लंड-तुक पर परा ंवर आ मक तयारीत होत े. मा क ेमालचा िवजय
पाह न इ ं लंड या सेनािधकारी जनरल चा स हॅ रं टन यान े १३ ऑग ट १९२२ म ये
मुदािनयाचा करार क ेमालबरोबर क ेला.
७) सुलतानशाहीच े िवसज न - १७ नो ह बर १९२२ -
केमाल या िवजयाम ुळे मुदािनयाचा करार क ेला. यामुळे से हरेस या तहाला क ेमालन े
िवरोध क े याने यात स ुधारणा कर यासा ठी वी झल डमधील ल ॅसुने येथे प रषद
भरवली . या वेली दो ता ंनी सुलतानाला व क ेमाल पाशाला िनम ं ण िदल े. सुलतानाला
िनमं ण द ेणे अंकारा य ेथील रा ीय सभ ेने नामंजूर केले. कारण िव ासघात करणा या
सुलतानाच े वात ं य व साव भौम व क े हाच न झाल े आह े आिण मोह मद सहावा
सुलतान याला पद कर यात याव े. याच िद वशी तो १७ नो ह बर १९२२ ला
ाणभयान े मलय नावा या ि टीश य ु नौक ेतून पळ ून गेला. नविनवा िचत खिलफा
युवराज अ द ुल मिजद यान े रा ीय सभ ेचे साव भौम व मा य क न स ुलतानाला
पदाव न द ूर केले.
८) लॉसेनचा तह - २४ जुलै १९२३ -
लॉसान े दो ता ंची लॉस ेनची शा ंतता प रषद २७ नो ह बर १९२२ ला सु केली. से हरेस
तहातील कलम े र क न नवीन तह ४ फे ुवारी त े २३ एि ल १९२३ या काळात
प रषद ेचे कामकाज क न २४ जुलै १९२३ सव सहमत होऊन लॉस ेन या तहावर सही
केली.
१) ीसला स े हरेस तहा माण े िमळाल े या प ूव वेस, कॉ ट ॅटीनोपल व ॲ ीयानोपल
या द ेशावर पाणी सोडाव े लागल े.
२) इिज , सुदान, साय स , िस रया , मोसोपोट ेिमया व अर ेिबया या द ेशावरील ह क
तुक थानन े सोडून ाव े.
३) तुक थानन े परदेशी नागरीका ंब ल यायालयीन सुधारणा कर याच े मा य क ेले.
४) जकातीतील परक य िनय ं णे र कर यात आली .
५) तुक थान या ल करी , नािवक आिण हवाई दलावरील सव िनब ध काढ ून टाक यात
आले.
६) सामु धु यां या द ेशातील िनल करी टाप ूत तुक ने मा य क ेले. munotes.in
Page 6
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
6 ७) तुक ला साव भौम रा ाचा दजा दे यात आला .
८) मुि लम ेतर जनत ेचे ऑटोमन सा ा या या काळात असल ेले खास ह क र
कर यात आल े.
९) जास ाकाची िनिम ती - २९ ऑ टोबर १९२३ -
केमाल पाशान े यापूव च स ुलतानपद र क ेले. तरी पण जास ाक या अन ेक अडथळ े
होते.
१) जास ाक िनिम तीस जनत ेची मान िसक यतयारी अ ािप झाल ेली न हती .
२) खिलफा पद अ ािप अि त वात होत े,
३) घटना मक चौकटीत ब ंधुं रा म ुख हण ून ठेवावे असा काही जणा ंचा मानस होता .
४) सनातनी व ि थितवाद प ाचा खािलफापद कायम ठ ेव याब ल आ ह िदला .
जास ाकाला याचा स िवरोध होता .
केमाल पाशान े ागितक आिण ि थितवाद ग ंभीर मतभ ेद संघषा त होऊ नय े यासाठी
अ यंत कौश यान े व नाज ूकपणे प रि थती हाताळली . घटनाद ु ती कर याची स ूचना
के याने बह मतान े जास ाक रा २९ ऑ टोबर १९२३ रोजी िनमा ण केले.
१०) खिलफापदाच े िवसज न - ३ माच १९२४ -
१७ नो ह बर स ुलतानशाही न होऊन जास ाक राजवट स ु केले. जनतेला
खालीफातील आकष ण होता . जनता आप या धम िन ेपासून दूर जायला तयार न हती .
न या घटन ेत जास ाकाचा धम हणून इ लाम धमा ची अिधक ृत न द क ेली. केमालन े
गती प उचल ून धरला . केमाल पाशाला अ ंतग त कारभारात ह त ेप क न लोकमत
तयार क न ताबडतोब रा ीय सभा बोलाव ून खालीफापद िवसिज त कर यास ंबंधी
आ हान क ेले. ३ माच १९२४ रोजी रा ीय सभ ेत खालीफापदाच े िवसज न केले.
यानुसार ठराव क ेला.
१) ऑटोमन राजघरा यास त ुक थानमध ून ह पार करण े.
२) खिलफापद धम सं थेचे काया लय या ंचे िवसज न करण े.
३) धािम क कॉल ेजसिहत , सव शै िणक आिण ता ंि क स ं था िश ण खा या या
अमलाखाली आणण े, िवधेयक म ंजूर केले या रा ी खिलफा अ द ुल मजीद द ेश याग
केला. तुक थानला धमा या एकत ेचे क हण ून थान नाही .
आपली गती तपासा :
. १. केमाल पाशाचा उदय थोड यात सा ंगा. munotes.in
Page 7
केमाल पाशा आिण आध ुिनक त ुक तान
7 १.२.३ केमाल पाशाच े अंतग त धोरण :
१) आधुिनक करणासाठी क ेमालच े धोरण :
केमाल पाशान े परक य आ मणाचा िन :पात क न स ुलतान व खिलफा पद न क ेले
आिण जास ाक थापन क ेले. या सव गो ी त ुक स ै या या साहा यान े केले.
तुक थान या आध ुिनक करणासाठी व स ुधार यासाठी क ेमालन े आपली
आधुिनक करणाची तीन उिद े जाहीर क ेली.
अ) जुलमाच े ितक असल ेले सुलतानपद व खिलफापद र करण े.
ब) रा यकारभारावर धमा चे वच व न क न धम िनरपे रा तयार करण े.
क) पाि मा य धत वर त ुक समाजाची प ुनर चना घड ून येणे.
ही उिद े सा य कर यासाठी पीप स परतीची थापना क न वत :चे त व ान मा ंडले.
पाशान े सहस ु ी काय म राबव ून त वा ंचा उदघोष क ेला आिण प ान े याचा वीकार
केला. नवीन रा याघातान ेत अंतभा व ५ फे ुवारी १९३७ केला. टी सहा त व े केमालाची
षटपदी नावान े िस आह ेत.
१) जास ाकवाद २) रा वाद
३) लोकत ं वाद ४) उ ा ंतीवाद
५) धम िनरपे ता ६) शासक य िनय ं ण
२) धािम क सुधारणा :
केमाल पाशान े सव च े ात स ुधारणा घडव ून आण या . मा या या धािम क सुधारणा
मह वा या मान या जातात . कारण या स ुधारणा अ य स ुधारणा ंचा पाया बनला .
ससा मा या ंवर धमा चा पाडगा होता . सव सामा य लोक अ ंध ाळ ू होते, यां यावर
इ लाम स ं कृतीचा पगडा होता . यातून जनत ेला बाहेर काढण े अितशय अवघड होत े.
याने सुलतानपद न क न धम िनरपे शासन स ं थेची घोषणा क ेली. यािशवाय अ य
सुधारणा क े या.
१) धमा संबंधीचे सव कायद े १९२५ म ये र क ेले.
२) धम चारासाठी त ुक थानातील शाळा ब ंद के या.
३) धम ही य ची खाजगी बाब अस ून शासन कोण याही य ला वात ं य अस ेल
असे जाहीर क ेले.
४) इ लाम धमा चा श रमनचा कायदा र क ेला व पा ा य धत वर िदवाणी , फौजदारी
आिण यापारी द ंडसंिहता न यान े तयार क ेली.
munotes.in
Page 8
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
8 वीस , जम न, इटािलयन , धत वर न या कायद ेसंिहताम ुळे कुटुंबप ती, वारसा ह क
आिण िववाह प तीया इ लामी धमा चा भाव कमी झाला . नवी समाजरचना उभार यास
या कायद ेसंिहतांचा उपयोग झाला . धािम क भाव न कर या या ीन े केमालन े
उपाययोजना फलदायी ठर या .
३) शै िणक स ुधारणा :
केमाल पाशा पा ा यकरणाचा क र प ुर कता अस यान े िश ण प तीत स ुधारणा
के या. िश णात ून माण ूस बदलतो . जुनी िश ण प ती सव वी धमा िध ता होती .
िश णाच े काय उलेमा नावा या धम गु माफ त चालत होत े. केमालन े सव बदल क ेले.
१) केमालन े धम सं थेतील चालवणा या सव जुने मदरस े, शाळा ब ंद क न सरकरी
िनयं णाखाली व सरकारी साहा यावर नवीन शाळा , महािव ालय े सु केली.
२) ाथिमक िश ण स च े व मोफत क ेले.
३) िश ण स ं थांतून िदल े जाणार े धािम क िश ण ब ंद क न िव ानिन पा ा य िश ण
सु केले.
४) अवघड , वेडीवाकडी त ुक िलपी र क न ल ॅिटन िलपीचा वीकार केला.
५) कुराणाच े पुनल खन त ुक भाष ेत क न त े भाषा ंतर मिशदीम य े वाच यास स
केली.
६) तुक भाष ेला सव ाधा य क ेले.
७) मा यिमक , तांि क शाळा ंची स ं या वाढवली . येक गावी शाळा व मोठ ्या
लोकांक रता र ेडीओची सोय क ेली.
८) पारंपा रक अिभवादनाचा योग बंद केला. ऐवजी िमया वािभमानी हो , काम कर ,
धैय शील हो , असा वा व य रा ािभमानी योत प ेटवणारा अिभवादनाचा योग
केला.
४) सामािजक स ुधारणा :
केमालन े ागितक आिण आध ुिनक त ुक थानचा आदश ा ीसाठीच सामािजक स ुधारणा
के या. तुक थानातील समाज पर ंपरागत ढीि य , सनातनी , जु या अ ंध ा ंना
िचकट ून राहणारा होता . धमा चा भाव मोठा अस यान े िवकासात अडथळा होता .
केमालन े िवरोधाला न ज ुमानता सामािजक प रवत नाला हात घातला .
अ) वेशाभूषांतील बदल - तुक प तीचा गबाळा , वे धळा पोशाख टाक ून ी प ु ष
पा ा य प तीचा व ेशभूषा वीकार यास स क ेली. ग ड्याची टोपी टाक ून हॅट
वापर याची स क ेली.
munotes.in
Page 9
केमाल पाशा आिण आध ुिनक त ुक तान
9 ब) ीची स ुधारणा - इ लामी जगतातील सव साधारण ी अ य ंत मागासल े या अन ेक
बंधनांनी जोखडल े या, दयनीय ि थती हो या . िश णाचा अिधकार न हता . ी म ु
के यािशवाय गती होणार नाही हण ून केमाल पाशान े सव थम ब ुरखा प त , बह भाया
प त, तलाख प त या ंचे काय ान े उ चाटन क ेले व न दणी िववाह स चा क ेला.
१९३४ म ये मतदानाचा ह क द ेऊन प ु षाबरोबर समाजात थान िदल े.
क) रा वादात ून स ं कृतीची जोपासना - केमाल पाशान े सुधारणा करताना
रा वादावर भर िदला . शु वारची स ुटी र क न रिववार जाहीर क ेली. नाग रका ंची
आडनाव े ावीत आ ह क ेला. केमालन े वत: अतात ुक (रा िपता ) नामािभधान धारण
केले. इ लामी वष गणना र क न ि न क ॅल डर लाग ू केले. मुि लमांचे धािम क उ सव
नवीन प ंचागान ुसार साजर े केले. इ तंबुलह ल राजधानी अ ंकारा य ेथे आणली . ाचीन
सं कृती या अ यासाला उ ेजन द ेऊन रा ािभमानाला प ूरक शोध लावल े.
५) आिथ क सुधारणा :
अ) शेती स ुधारणा - पिह या महाय ु ानंतर आिथ क संकट त ुक थानवर कोसळल े.
चलनवाढ , बेकारी, उ पादन घात इ . घटना घड या . लॉसेन या तहाम ुळे रा ीय
अि मता िजव ंत ठेवून शेती स ुधारणावर थम भर िदला . शेतक या ंना कज िदली .
शेतीमालाच े भाव िनि त क ेले. आदश शेती फाम शासक य माग दश नाखाली स ु क न
यातून बी-िबयाण े खाते यांचे वाटप क ेले.
ब) औ ोिगक करण - १९३० या जागितक आिथ क मंदी या लो यात ून तुक थानला
केमाल पाशान े वाचवल े. देशभर ट ेट बँकांचे जाले िवणल े. उ ोगध ंदे, खान उ ोग आिण
साव जिनक स ेवा प ुरिवणा या स ं थांचा िवकास घडवला . सुटी कापड िगर या ंची
यं साम ु ी रिशया कडून घेतले. यासाठी ८० लाख डॉलरच े कज ही घेतले. थािनक
उ ोगध ं ाला स ंर ण िदल े. नननेस यापार यवहाराच े िवकास स ु केला. तुटीचे
अंदाजप क कर याची प ती र क न नवीन करप तीचा वापर क ेला.
६) राजक य स ुधारणा :
अ ान अ ंध:करत चाचपडत असल ेया आिण पिह या महाय ु ा या राख ेतून िजव ंत
तुक थान झाला तो क ेमाल पाशा या कत ु वामुळे या याम ुळे तुक चा पुनज म झाला .
अ) शासक य स ुधारणा - राजक य ्या आध ुिनक त ुक थान गणला ग ेला.
शासक य स ुधारणा पाि मा या ं या धत वर क े या. सुलताना या का ळातील ,
िकडल ेली शासक य य ं णा आम ुला बदल क न शासनास यो य िश तीची आणल े.
अिधकारपदावर िनय ु क न द तर िदर ंगाई टाळ याचा य न क ेला.
ब) जास ाकाची राजवट ि थर थावर कर याचा य न - नगरपािलका ं या
िनवडण ुक त ि या ंना मतदानाचा अिधकार िद ला. जास ाका ंची घोषणा क न ज ेला
राजक य ह क िदल े आिण जास ाकाची राजवट ि थर क ेली. इ.स.१९३० म ये मु munotes.in
Page 10
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
10 जास ाक प थापन क न नगरपािलक ेची िनवडण ूक लढवली . यात २५ ट के
जागा ि या ंना थमच िद या ; परंतु रा यारा यात स ंघष झा यान े मु जास ाक प
िवसिज त केला.
क) रा यघटन ेम ये दु ती - ६ िडस बर १९३४ रा यघटन ेम ये दु ती क ेली. २३
वषा वरील सव ी-पु षांना मतदानाचा ह क िदला . ३१ वषा वरील ी -पु षांना रा ीय
सभे या िनवडण ुक स उम ेदवारीचा ह क िदला . अ य प दाची िनवडण ूक अ य पण े
घेणे. ितिनध कड ून अ य ाची िनवड होत े. इ.स. १९३५ म ये रा ीय स ेवर थमच
िनवडण ूक आ या .
केमालन े आ ध ुिनक त ुक ची उभारणी क ेली हण ून रा ीय सभ ेने अतात ुक असा गौरव
केला. केमालन े एखा ा िप यान े आप या बालकाच े संगोपन करावे. या माण े देशाचा
िवकास साधला . युरोपचा ण हण ून हेटाळणी क ेली जाणा या त ुक ला क ेमालन े
आप या रामबाण औषधान े टणटणीट क ेले. याने परक य आ मणाचा िन :पात क न
तुक थानला वािभमानी बनवल े. एक पर ंपरागत , अ गत , मागासल ेला, म यय ुगात
वावरत असल े या रा ाला नवीन स ंजीवनी द ेऊन याला आध ुिनक बनवल े. अशा
तुक थानचा ेरक केमाल पाशा १० नो ह बर १९३८ म ये मरण पावला .
आपली गती तपासा :
. १. केमाल पाशाच े अंतग त धोरण सा ंगा.
१.२.४. केमाल पाशाच े पररा ीय धोरण :
१) तुक थान -इराक सीमा - या सीमा ाचा िनकाल लाव यासाठी १९ मे
१९२४ म ये इ त ंबूलम य े प रषद घ ेतली. पण िनण य झाला नाही . रा स ंघाने १६
िडस बर १९२५ रोजी मोझ ूल ा ंत इराणकड े ावा अस े सांिगतल े, पण याला
तुक थानन े नकार िदला . इ.स. १९२६ म ये ि टन , तुक , इराणची एक ब ैठक अ ंकारा
होऊन समझोता झाला . मोझूल ा ंत इराणला , परंतु तेलावर १० ट के रॉय टी
तुक थानला ावी .
२) तुक थान -रिशया म ै ी करार (१० िडस बर १९२५ ) - लॉसेन प रषद ेपासून
रिशयाच े संबंध दुरावलेले होते. १० िडस बर १९२५ रोजी रिशयाशी म ै ी करार व
अना मनणाचा तह क न अ ंतग त सुधारणेसाठी शा ंतता िनमा ण करा .
३) तुक थान - ीस स ंबंध - दो ही रा ा ंचे संबंध यु होईपय त िबघडल ेले होते. ीस या
पराभवान ंतर स ंबंध सुधार यास ार ंभ झाला . ॲनाटोिलया ा ंतातील ा ंतातील त ुक
लोकस ं येची अदलाबदल कर यास मा य ता िद यान े या दो ही रा ा ंत मै ीचा तह
झाला.
munotes.in
Page 11
केमाल पाशा आिण आध ुिनक त ुक तान
11 ४) बा कन रा प रषद ेचा सहवास - इ.स. १९३१ या ऑ टोबरम य े इ तंबूलम य े
प रषद भरली होती . याम य े अ बािनया , ब गे रया, ीस, युगो लाि हया , मािनया ,
तुक थान या ंचे १५० ितिनधी होत े. जुलै १९३२ म ये रा स ंघाचे सभासद व
तुक थानला . इं लंड- ा सच े संबंध सुधारल े. केमाला या न ेतृ वाखाली बा कन करार
९ फे ुवारी १९३४ , नो ह बर १९३५ म ये रिशयाशी म ै ी करार झाला .
५) आिशया करार (९ जुलै १९३७ ) - इराण, अफगािण तानशी घिन म ै ी या
उ ेशाने या याशी अना मणाचा आिशया करार क ेला. तुक थान या ितिनध नी
सादाबाद य ेथे ९ जुलै १९३७ ला या करारावर सही क ेली.
६) ि टीशा ंशी मै ी - इं लंडबरोबर १९३६ म ये जा त जवळीक च े संबंध थािपत
केले. भूम य सम ु िवभागात ि टनचा इटलीशी स ंघष घड या स तुका ची मदत िमळावी ,
ा हेतूने मॉ ीय स य ेथे दो ही रा ा ंची बैठक होऊन साम ु धु यासंदभा त लॉस ेन करार
झाला.
७) ा सशी स ंबंध - ा सशी जवळच े संबंध िनमा ण क न ३ जुलै १९३८ रोजी
ा सशी करार क ेला. करारान ुसार त ुक स ं कृतीशी िनकटच े संबंध तयार झाल े.
िस रयातील अल े झांडेटा िज ास वाय ता द े यात आली . याचे नाव ताय अस े
ठेवले. ा सन े ताय िज हा त ुक थानम य े सामील कर याची समती िदली .
आपली गती तपासा :
.१. केमाल पाशाच े पररा ीय धोरणाचा आढावा या .
१.३. सारांश
पिह या महाय ु ानंतर य ुरोप या राजकारणात अन ेक घटना घड या . यातूनच
ह कुमशाहीचा उदय झाला . तुक थानम य े क याणकारी ह क ुमशाही क ेमाल पाशाची
उदयास आली . या या न ेतृ वाखाली त ुक थानम य े सामािजक , आिथ क, सां कृितक
िवकास झाला .
१.४ :
.१. केमाल पाशा या उदयाची कारणे सांगा ?
.२.आधुिनक त ुक थान या िनमा ता या ना यान े केमाल पाशा या का या चा आढावा
या.
munotes.in
Page 12
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
12 १.५ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज.जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ.सुमन व ै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ.सुमन व ै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य .न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगाचा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजयान ंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासातील ि थ य ंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in
Page 13
13 २
रेझाशहा प ेहलवी आिण इराणमधील स ुधारणा
घटक रचना
२.० उि ्ये
२.१. तावना
२.२. रेझाशहा प ेहलवीच े च र
२.३. रेझाशहा या इराणमधील स ुधारणा
२.४. सारांश
२.५.
२.६ संदभ
२ .०. उि ्ये
या करणाचा अ यास क े यानंतर िव ाथा स
रेझाशहा चा जीवनव ृ ांत समजाव ून देणे.
रेझाशहान े कोणकोण या स ुधारणा क े या याची मािहती िमळवण े.
२.१. तावना
इराणमधील एका सामा य क ुटुंबात ज मल े या र ेझाखानन े परंपरावादी , मागासल े या
इराणच े पांतर आध ुिनक इराणम य े केले. अिशि त अस ूनही व जागितक राजकारणाची
फारशी मािहती नसतानाही इराण या राजकारणात वतःचा ठसा उमटवला . पिश यन
सै यात िशपाई हण ून काम करताना याच े ल करी कत ु व पाह न ि िटशा ंनी याची
कोसॅक िड हीजन या म ुखपदी िनय ु केली. वेगवेग या य ु ात मह वाची भ ूिमका
बजावली . पिश या या शहाचा िव ा स संपादन क ेला. १९२१ म ये िझयाउ ीन सरहकार
बरखा त क न नवीन म ंि मंडळ स ेवर आणल े. या या कामिगरीम ुळे १९२५ म ये
पिश याचे राजपद , शहापद बहाल कर यात आल े. ‘शहा’ ही याला िदल ेली पदवी होती .
क र इ लामी रा ात धािम क सिह ण ुता िनमा ण कर याच े मह वाच े काम यान े केले.
१९२६ ते १९४४ या काळात यान े िविवध े ातबदल घडव ून आणल े. इतर
रा ांबरोबर म ै ीचे पररा ीय सब ंध थािपत क ेले आिण इराणच े आधुिनक करण क ेले.
इराण या बदलाम य े रेझाखानन े िज भ ूिमका बजावली ितचा थोड यात आढावा या .
munotes.in
Page 14
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
14 २.२. रेझाशहा प ेहलवीच े च र
रेझाखानचा ज म १६ माच १८७८ रोजी झाला . एक अध िशपाई हण ून २० वष यान े
पिश यन स ै यात काढली . २१ फे ुवारी १९२१ रोजी यान े िझयाउ ीन या स ुधारक या
मदतीन े पिश यातील द ुबळे सरकार उलथ ून टाकल े. िझयाउ ीन या नवीन सरकार म य े
तो यु मं ी होता . पण या दोघा ंत मतभ ेद झा यान े २५ मी १९२१ म ये रेझाखानचा
अंकुश असणार े मंि मंडळ स ेवर आल े. याने पिश या या शहाला (अहमदखनला )
परदेशात पाठवल े. व सव स ा आप या हाती घ ेतली. १५ िडस बर १९२५ रोजी न या
घटनासिमतीन े रेझाखानला शहा र ेझाखान पेहलव अशी उपाधी िदली . व२५ एि ल
१९२६ रोजी याचा रा यािभष ेक सोहळा पार पाडला . यानंतर यान े इराण या सव च
े ात बदल घडव ून आणल े.
२.३ रेझाशहा या इराणमधील स ुधारणा
१) शासक य सुधारणा :
देशाची अथ यव था स ुधार याची १९२२ म ये अथ खा या या मुख पदी डॉ . ऑथ र
या अम े रकन अथ त ाची न ेमणूक केली. िसनेट अस े ली ह े ि वग ृही कायद ेशीर म ंडळ व
इराण या राजाकड े सव स ा १९०६ घटनेनी िदली होती . पण १९२६ नंतर
सभाग ृहातील सव सभासद र ेझाशहाच े समथ क अस यान े यान े िसनेटची ब ैठक कधी
बोलावालीच नाही . पंत धानांची िनय ु तो वत : करत. पंत धान व याच े मं ीमंडळ
रेझाशहाला यि गत र या जबाबदार असत . तरीही या सवा या मनात व शासक य
अिधका या ंम ये रेझाखानन े वत :ब ल आ मीयता िनमा ण के याने याला या ंचा
कधीही िवरोध झाला नाही .
२) आिथ क सुधारणा :
आिथ क सुधारणा कर यासाठी परक य त ा ंची मदत यान े घेतली. क टम खा यात
बे ज अम त , अथ खा यात अम े रकन त , िश ण खा यात च त िनय ु केले.
देशाला कायम व पात महस ूली उतप न िमळत राह याची तरत ूद केली. जमातीच े
अिधक आप या ता यात घ ेतले. इि परीयल ब ँक ऑफ इराण कड ून चलन यवहाराच े
ह क काढ ून घेतले. रयल ह े नवे चलन यवहारात आणल े. इराणमधील ॲ लो -पिश यल
ऑईल क ंपनीशी रॉय टीज ज ुना करार र क न जा त रकम ेची रॉय टी द ेणारा नवा
करार क ेला. उ ोगध ंदे, कारखान े इ. रा ीयीकरण क ेले. परक य यापा रातून िमळणारा
नफा नव े उ ोगध ंदे सु कर यासाठी वापरला . साखिन िम ती, तंबाखू, कापड , िसगरेट इ.
व तु क़ उ पादनास चालना िमळाली . औ ोिगक करणाचा व ेग वाढ यान े इराण
आधुिनक बनला .
munotes.in
Page 15
रेझाशहा प ेहलवी आिण इराणमधील
सुधारणा
15 ३) दळणवळणा या साधना ंचा िवकास :
अथ यव थ ेस गती द े यासाठी वाहत ूक दळणव ळणाकड े रेझाशहान े ल प ुरवले.
पिश यासार या ड गराळ भागात हजारो म ैलाचे नवे र त े बांध यात आल े. ा स
इराणीयन र े वेमाग हा र े वेमाग ८३५ मैल ला ंबीचा अस ून तो सम ु सपाटीपास ून सु
होऊन ९ हजार फ ूट उंचीवर जाऊन परत सम ु सपाटीवर य ेतो. या मागा वर २२४ बोगदे
बांधावे लागल े. यामुळे उ र व दि ण ा ंतातील दळणवळण वाढल ेच तर उ र
इराणमधील भट या टो या ंवर िनय ं ण ठ ेवणे ही श य झाल े. याने हवाई वाहत ूकही
उभारली .
४) शेतीिवषयक स ुधारणा :
इराण हा श ेती धान द ेश अस यान े रेझाशहान े शेतीसुधारणे ल िदल े. कृषीिव ा लये व
आदश कृषी फाम उघड ून कृषी उ पादनासाठी नवनव े योग क ेले. शेतक या ंना सुधा रत
बी-िबयाण े व आध ुिनक क ृषीयं े पुरव यात य ेऊन याब लच े माग दश न व आव यक
तं ान उपल ध क न द े यात आल े. कृषी े ाला कज पुरवठा कर यासाठी बा ंका
उघड यात आ या . शेतक या ंना सवलती या दरान े कज िदली . भट या जमात ना ि थर
क न क ृषी यवसाय कर यास मदत क े याने भट या जमात ना द ेशाला असल ेला
धोका टळतो .
५) ल करी स ुधारणा :
देशातील अ ंतग त शा ंतता व स ु यव था िटकव यासाठी परक यांचे यांचे वच व न
करणे, देशाची ित ा प ु हा िमळवण े यासाठी ल कराची आव यकता अस याच े यान े
४० हजार िशि त व रा िन ल कराची उभारणी क ेली. यासाठी कारखानदार व
उ ोजका ंकडून पैसा उभारला . आधुिनक श ा ं ांसाठी व स ैिनकांना िश ण
दे यासाठी ट ेल कंप यांकडून िमळणा या रॉय टीचा वापर क ेला. पोिलसदल काय म
क न समाजात शा ंतता व स ु यव था िनमा ण केली.
६) धािम क सुधारणा :
समाजकारण व राजकारणावर असल ेला धमा चा भाव कमी कर यासाठी र ेझाशहान े
मजलीस म य े पा ा यधत वर कायद े केले. कुराणावर आधा रत यायदान ब ंद क न
च यायप तीचा वीकार म ु ला मौलव कड ून यायिवषयक , िश ण , िववाहिवषयक
ह क काढ ून घेतले . साव जिनक िश णस ं थात ूनधािम क िश ण द े यास ब ंदी घातली .
धािम क सं थां या मालम ा ज क न धम गु ंना सरकारतफ वेतन द े यात येते.
मोहरम च ख ु या ठेव याची यव था क ेली. या स ुधारणा ंमुळे धािम क क रता कमी
झाली.
munotes.in
Page 16
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
16 ७) सामािजक स ुधारणा :
रेझाशहान े १९३५ म ये पिश याचे नाव बदल ून ‘इराण’ ठेवले. सामािजक गतीसाठी
याने ी वात ं याचा प ुर कार क ेला. बालिववाह ब ुराखापा ा त र क ेली. मुलामुल या
िववाहाची वयोमया दा िनि त क ेली. ि या ंना पा ा य पोषाख वापर यास उ ेजन िदल े.
मुल साठी शाळा उघड या . धमा चे मह व कमी क ेले. २९२५ -४० या काळात अन ेक
शहरातील र त े ंद तर काही न यान े ब ांधले. यापारी शासक य इमारती बा ंध या,
साव जिनक णालय े थापन क ेली. नॅशनल ब ँक ऑफ इराणकड े देशाची चलन यव था
सोपवली .
८) शै िणक स ुधारणा :
इराणला आध ुिनक बनव यासाठी र ेझाशाहन े साव जिनक िश ण स ं थांत िदल े जाणार े
धािम क िश ण ब ंद केले. ाथिमक िश ण स च े केले. पा ा यधत वर शाळा कॉल ेजची
थापना क ेली. पिश यन अकादमीची थापना क न अरबी श दाऐवजी फारसी श द
वापर याचा िनयम क ेला. १९३५ म ये तेहरान िव ापीठाची थापना क ेली. यातून
शेतक , वािण य िव ान परक य भाषा या व ेगवेग या िव ाशाखा ंचा अ यास स ु केला.
परक य अ यापका ंची नेमणूक केली. िश ण स ं थांम ये जम न ा यापक न ेमले.
मुल साठी शाळा उघड या . यामुळे सा रत ेचे जे माण १९२१ म ये १ ट का होत े, ते
१९४१ पय त ४० ट के वाढल े.
९) इराणमधील त ेलउ ोगाचा िवकास :
इराणम य े तेलाचा सवा त मोठा व मह वाचा उ ोग होता . हा उ ोग ॲ लो -पिश यन
ऑईल क ंपनी या ता यात होता . या कंपनीला ट ेल काढ याची व श ु कर याची सवलत
िदली होती . या बद यात इराण सरकारला क ंपनीकड ून फाय ाचा १६ ट के भाग
िमळणार होता . १९१४ म ये कंपनीची ५५ ट के भाग भा ंडवल ि िटशा ंनी खर ेदी केले.
यामुळे यांना पिह या महाय ु ात त ेलाची कमतरता भासली नाही . नंतर त ेला या
न याव न इराण सरकर व क ंपनीत मतभ ेद झा यान े तडजोड हण ून कंपनीने १०
लाख डॉलस िदल े. १९३२ म ये कंपनी या सवलत म य े कपात क नही त ेलावर
इराणसरकारच े िनयं ण थािपत झाल े नाही.
आपली गती तपा सा:
१) रेझाशहान े इराणम य े कोण या स ुधारणा क े या हो या ?
२.४. सारांश
अनेकदा इितहासकार र ेझाशहा व क ेमालपाशा या ं या च र व कामिगरीत सा य
अस याच े हणतात . पण या दोघा ं या य ेयधोरणात मोठा फरक होता . रेझाशहान े
कोणताही राजक य प थापन न करता स लागारा ं या मदतीन े कारभार ग ेला.
परंपरावादी इराणम य े ल करी अिधकारशाही िनमा ण क न अन ेक सुधारणा क न munotes.in
Page 17
रेझाशहा प ेहलवी आिण इराणमधील
सुधारणा
17 इराणला आध ुिनक बनवल े. पण आप या कारक द या उ राधा त तो ज ुलमी बनला .
लोभान े अमाप स ंप ी जमवली . इराणमधील बड ्या जमीन दारांम ये याचा पिहला
मांक होता . यामुळे जनत ेचा याला िवरोध झाला . दुस या महाय ु ात जरी इराणन े
तट थता जाहीर क ेली असली तरी इराण जम नी या बाज ूने कधीही वळ ू शकतो , या
भीतीन े रिशया - ि टनन े संयु पणे इराणवर आ मण क ेले व रेझाशहाला १६ स ट बर
१९४१ रोजी पद याग कर यास भाग पाडल े. याला जोहा सबग ला ने यात आले व
तेथेच या मह वाका ं ी, आधुिनकवादी , येयवादी न े याचा २६ जुलै १९४४ रोजी म ृ यू
झाला. रेझाशहा नंतर याचा म ुलगा महमद र ेझा स ेवर आला .
२.५.
१) इराण या आध ुिनक करणातील र ेझाशहा प ेहलवी या काया चे मू यमापन करा.
२.६ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज.जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य .न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगाचा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजयान ंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासाती ल ि थ य ंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in
Page 18
18 ३
इ ायलचा उदय
घटक रचना
३.० उि ्ये
३.१ तावना
३.२ इ ायलचा उदय
३.३ इ ायल या िनिम तीतील ट प े
३.४ सामािजक ि थती
३.५ सारांश
३.६
३.७ संदभ
३.०. उि ्ये
या करणाचा अ यास क े यानंतर िव ा या स
िझऑिन ट चळवळी िवषयीची मािहती समज यास मदत होईल .
इ ायल या िनिम तीतील ट प े समज ून घेता येतील.
३.१. तावना
१४ मे १९४८ रोजी वत ं इ ायलची झाल ेली िनिम ती हे पि म आिशयातील एक
मह वाच े वैिश ्य मानल े जाते. इ.स.७० म ये भट या टो या ं या ह यान े यू लोक
युरोपात व ेगवेग या द ेशात िवख ुरले गेले. पॅले टाईनमध ून जवळ जवळ २००० वषा पूव
हाकल यात आल े या व त े हापास ून वेगवेग या र ात िवख ुरले या ‘ यू’ नी िवसा या
शतका या प ूवा धा या अख ेरीस प ॅले टाईनम य े यूंचा वत ं र ा ंची केलेली िनिम ती
हणज े इितहासातील एक आ य च मानल े पािहज े. पॅले टाईनम य े यूंना थाियक
क न त ेथे यांचे वत ं रा िनमा ण कर या या उि ान े जागितक िझऑिन ट
संघटनेने केलेय य ना ंना आल ेले ते फळ आह े. याची पायाभरणी ही ‘िझऑिन ट
चळवळ ’ व ‘िथओडर हझ ल’ या यूंचे रा य या प ु तकात झाली . याचे िविवध ट प े
यांचा आढावा घ ेणे मह वाच े आहे. हेच आपण थोड यात पाह या .
munotes.in
Page 19
इ ायलचा उदय
19 ३.२. इ ायलचा उदय
१) िझऑिन ट चळवळ व पा भूमी
वतं इ ायल या िनिम तीत िझऑिन ट चळवळीचा मोठा वाटा आह े. िझऑन ही
पॅले टाईनमधील एक ट ेकडी अस ून तेथे यूंचा देवतेचे वा त य अस े. ही पिव भ ूमी
परत िमळव यासाठी इ .स. १०९६ -१२७० या काळात धम यु े झाली . पुढे हा स ंघष
अनेक काळ चाल ू रािहला . आपली भ ूमी परत िमळव यासाठी य ु लोका ंनी जो लढा
िदला. िज चळवळ क ेली याला िझऑिन ट चळवळ अस े हणतात . ( यूंचे वतं रा
िनमा ण कर यासाठी आ ंतररा ीय तरावर य ूंनी िज चळवळ क ेली याला िझऑिनझम
असे हणतात . पण ही चळवळ काही एका एक घड ून आली न हती . यांची पा भूमी
अगोदरच तयार झाली होती . यामुळे ही पा भूमी जाण ून घेणे मह वाच े ठरते.
िझऑिन ट चळवळ व इ ायलची िनिम तीची पा भूमी आप याला ाचीन म यय ुगीन अ
आधुिनक अस े तीन ट यात पाहता य ेते. इ.स. ३३४ म ये इराण िज ंकून ीस स ं कृतीत
सार करताना य ूंवर च ंड अ याचार क ेले. पुढे अ नेक वेळा अन ेक स ा ंनी य ूंवर
अ याचार क ेले. ४ या श तकात सॉल नावा या य ू य न े वत :ला ीक हणव ून
यूंना येशूचे खूनी ठरवल े. यामुळे पुढे १६०० वष यूंचा धािम क छळ झाला . रिशयात
१/३ यूंना ठार क ेले. १/३ हाकल ून, १/३ आप या समाजात िमसळ ून घेतले. इं लंडचा
राजा ितसरा ह े ी, पेनमधील क ॅथिलक राजा , राणी इमाब ेला या ंनी य ूंवर च ंड
अ याचार क ेले. रिशया , ऑि या , हंगेरीतही या ं या कतली झा या .
इ.स. १७९९ म ये यूंना पॅले टाईनम य े वसाहत क न ावी असा िवचार मा ंडणा या
नेपोिलयन न ंतर लाब ेल म कन या चन जम न य ु मोझेझ हेस यान े याचाच पाठप ुरावा
केला. यामुळे १८८२ म ये िबलू नावा या स ंघटनेने वसाहत ना स ु वात क ेली. ‘ यु
राज’ हे पु तक िलिहणा या िथओडर हझ ल या न ेतृ वाखाली १८९७ म ये िझऑिन ट
कॉं ेसची थापना झाली . पुढे याचे नेतृ व डॉ . वाईझम क ेले.
३.३. इ ायल या िनिम तीतील ट प े
िझऑिन ट कॉं ेस या थापन ेनंतर ख या अथा ने इ ायल या िनिम तीस स ु वात
झाली. याला म ूत व प मा १९४८ ला िमळाल े. इ ायल या िनिम तीतील ट प े
पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) पिह या महाय ु ाचा कालख ंड व बा फोर घोषणा :
इ.स. १९१४ म ये सु झाले या पिह या महाय ु ाला य ूंनी इं जांना आिथ क मदत
केली. यामाग े यूंना वात ं य िमळ ेल ही अप े ा य ूंची होती . या यु ात य ूंचा पाठ बा
िमळव यासाठी इ ं लंडचे पररा म ं ी लॉड बा फोर या ंनी २ नो ह बर १९१७ रोजी य ु
जमातीच े नेते लॉड रॉशचाई ड या ंना एक आ ासन िदल े यालाच बा फोर घोषणा
हणतात . यानुसार प ॅले टाईनम य े रा ीय िनवास थापन कर यास इ ं लंड शासन munotes.in
Page 20
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
20 अनुकूल आह े. असे जरी जाहीर क ेले असल े तरी दुस या बाज ूला इं जांनी अरबा ंचा
पाठ बा िमळिव यासाठी अरबा ं या वात ं याचेही वा चन िदल े. व य ूंचा िव ासघात
केला. यामुळे यु ो र काळात म यप ूव तील ि थती फोटक बनली .
२) ि टीश म ॅडेट व ेतपि का –
अरब न ेता फैझलला प ॅले टाईन व िस रया ह े दो ही वत ं हवे होते. यु ानंतर इं ज व
चांनी पॅले टाईनवरील वच व काढ ून न घेत यान े अरबा ंनी िचड ून दंगल क ेली. याचे
खापर मा य ूंवर फोडल े. यामुळे डॉ. वाईझमनन े य न क न १० हजार चौ .मैलाच
देश इं जां या द ेखरेखीखाली आणला . देशावर िव त द ेश हण यास य ेऊ लागल े
व या योजन ेला ि टीश म ॅडेट हणतात . मॅडेट हणज े या देशावर या ी या नाही
तर अ य री या आपल े वच व असण े. “पण इ ं जांनी जॉड न या बाज ूचा १९ हजार
चौ.क . देश मॅडेटमधून वगळला . पण डॉ . वाईझमननी िविवध द ेशातील य ुंकडून देणगी
जमा क े याने १९२० नंतर प ॅले टाईनम य े जमीन खर ेदीचे माण वाढल े. शेती
औ ोिगक श ै िणक गती क ेली. मा अरबा ंचा य ु ेष वाढला .
यू व अरबा ंमधील वाढ या िह ंसाचाराम ुळे जुलै १९२२ म ये इं लंडचे पंत धान िव टन
चच ल या ंनी ेतपि का िस क ेली. यानुसार य ूंना संपूण पॅले टाईन न द ेता य ूं या
वतं रा यातील जनता प ॅले टाईन हण ून ओळखली जाईल . पॅले टाईन मधील
अिधक स ं येवर अिधक टन पड ू नये यासाठी थला ंतरावर मया दा घाल यात आली .
३) दुसरे महाय ु पूव कालख ंड व य ुंवरील अ याचार –
पिह या महाय ु ानंतर जम नीतील िहटलर या उदयाम ुळे यूंवर अन ेक अ याचा र झाल े.
यां यासाठी खास छळछाव या उभार या याम ुळे पॅले टाईनमधील य ूंची स ं या
वाढत ग ेली. अडीच लाख य ु जम नीतील थला ंतर केले. या मुले यु-अरब त ेढ वाढली .
अरबांनी इ टीकलाल नावाची स ंघटना थापन क ेली. गँडमु ती हा ितचा न ेता होता . या
संघटनेला िहटलरन े पाठ बा िदला . इं लंडमधून ऑथ र िपलच े िश म ंडळान े िज योजना
सुचवली टी अरबा ंनी फेटाळली . तर द ुसरीकड े यूंनी हॅगनाह ही स ंघटना उभा न
सेनापती िवग े गिनमी का यान े अरबा ंना ास िदला . यूंना पॅले टाईनम य े आणल े.
४) दुस या महाय ु ानंतर कालख ंडातील िझओिन ट च ळवळ (१९३९ -४५) –
इ.स. १९३९ म ये सु झाल े या द ुस या महाय ु ात य ूंनी इं जांना पाठ बा िदला .
१९४१ नंतर अम े रका व रिशया या य ु वेशामुळे जम नीचा पराभव होऊ लागला . यु
काळात डॉ .वाईझमनल अम े रकेचा पाठ बा िमळाला . इं जांनी मा अरबा ंना पाठ बा
िदला. यु ानंतर इं ज व अरबा ंशी लढाव े लागेल या क पन ेने यु त णा ंनी अन ेक गु
संघटना िनमा ण के या. श साठा वाढवला . १९४५ म ये अरबलीगची थापना झाली .
यात सात अरबरा ा ंनी भाग घ ेतला.
munotes.in
Page 21
इ ायलचा उदय
21 ५) इ ायल या िनिम तीतील श ेवटचा ट पा व वत ं इ ाय लची िनिम ती –
दुस या महाय ु ानंतर इ ं लंडम य े ह जूर प ा या जागी मज ूर प आ यान े ॲटली
पंत धान बनल े. यांनीही वत ं य ु रा याला िवरोध क ेला. यामुळे प रि थती
फोटक बनली . यामुळे यूं या लढाऊ धोरणात वाढ झाली . अमे रकेतून (ल
डॉलस चे यु सािह य खड क ेले. यूंना व ेशाला परवानागी ावी अशी अम े रकन
अ य ट ्युमन स ूचना इ ं लंडम य े फेटाळली . हा य ुनोकड े गेल. युनोने ३ स ट बर
१९४७ रोजी फाळणी िनण य िदला . मा अरबा ंना न आवड यान े श ा ात वाढ क ेली.
यामुळे यूंनी ही श साठा वाढवला . माच १९४८ म ये यूंनी चढाईच े धोरण
वीकारल े. १४ मे १९४८ रोजी द ुपारी ४ वाजता त ेल अधीव या नगरपािलक ेत य ूं या
वातं याची घोषणा कर यात आली . लगेचच अम े रकेने मा यता िदली . दुस या िदवशी
रिशया व पोल ंडचने मा यता िदली .
अशा कार े चंड संघषा तून य ूंनी आप या वत ं रा ाची उभारणी क ेली. जवळ जवळ
या वात ं याला २००० वषा या स ंघषा ची पर ंपरा लाभली . व याची (संघषा ची)
प रणीती इ ायल या िनिम तीत झाली . परंतु आजही अरब व इ ायल स ंघष संपलेला
नाही. अरब व य ु संघष हे म यप ूव या राजकारणाच े एक म ुख वैिश ्य आह े. डॉ. सुमन
वै हणतात , “पॅले टाईनम य े िनमा ण कर यात आल ेले यूंचे वत ं रा हणज े
पा ा या ं या सा ा यवादी डावप ेचांना आल ेले फळ होत े.” अमे रके या मदतीन े वत ं
इ ायलची िनिम ती झाली त े हापास ून ते आजतागायत अम े रकेने इ ायलला मदत
केली आह े. हणून म य आिशयात बाज ूने अरब रा े व म य ेच हे एकम ेव य ु लोकंचे
रा असताना वत :चे अि त व इ ायलन े िटकव ून ठेवले आहे. खरोखरच इ ायलचा
हा वात ं यदीप न ेहमीच विलत राहणा रा व ेरणादायी आह े.
३.४. सामािजक ि थती
१) लोकजीवन :
इ.स. १९६७ नंतर इ ायलची लोकस ं या ९ लाख हजार इतक होती . या लोकस ं येत
यु, मु लीम , ि न झ या जमातीच े लोक राहताना िदसतात . इ ायलम य े एकूण
लहानमोठी २७ शहरे आह ेत. यापैक सहा सव िमि त व दोन अरब बह स ं यांक
असणारी असणारी शहर े आ ह ेत. एकूण खेड्यांपैक ७०९ खेडी य ूंची व ९९ खेडी
अरबांची होती . जे समेल, तेलाअवीव व ह ैफा ही तीन म ुख शहर े आह ेत.
इ ायलमधील ख ेड्यांचे कार व ैिश ्यपूण आह ेत. सामुदाियक वसाहती असणारी
िकबटूझ खेडी आह ेत. या वसाहतीत सामील हो यासाठी पिहल े वष अ थायी सभासद
हणून रहाव े लागत े. याची एक वषा ची कारक द पाह न याला कायमचा सभासद क
घेतले जाते. दररोज ८ ते ९ तास काम कराव े लागत े. पाच य च े एक िनयामक म ंडळ
अंतग त यव था पाहत े. या गटात यि गत मालम ा कर याचा ह क नसतो . सव कामे
सामुिहक प तीन े केली जातात .
munotes.in
Page 22
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
22 १९२१ म ये मोशाब नावाची वसाहत हणज े मोशाव िशत ुफ होय . या वसाहतीततील
त णा ंनी अम े रकेतून शेतीचे िश ण घ ेवून खेड्यांची उभारणी क ेली. जिमनीची वाटणी
करताना क ुटुंबा या पा त ेचा िवचार कर यात आला . येकाने वतं पणे शेती करावी ,
खरेदीिव व अवजार े ही साम ुिहक मालक ची होती . सवा ना समान स ंधी होती . या
वसाहतीची स ं या प ुढे ३४४ पय त वाढली .
िकंबूटझ व मोशाव या ंचे िम ण असल ेली वसाहत हणज े मोशाव िशत ुफ होय . या
वसाहतीतील श ेती व उ ोगध ंदे सामुदाियक मा लक ची असतात . परंतु येक कुटुंबाला
वत:चे घर असत े. कुटुंबाने आप या जबाबदा या वत :च पार पडाय या असतात . या
वसाहती इ ायलम य े कमी आह ेत.
१) िश ण :
१९४८ नंतर रा ीय िश णाला स ु वात कर यात आली . सवा ना समान िश णप तीच े
धोरण राबिव यात आल े. 6 वषा चे ाथिमक व 6 वषा चे मा यिमक िश ण राबवल े गेले.
५ ते १४ वषा वरील िश ण मोफत क ेले. शै िणक खचा चा बोजा शासन व थािनक
वरा य स ं था उचलतात . िश णाच े म यम िह ंदू व अर ेिबक ठ ेव यात आल े. इं जी ही
पररा यवहाराची म ु य भाषा व च ही दु यम भाषा हण ून िशकवली जात े. िश णास
दूरदश न संचाचा वापर स ु केला गेला. शाळांम ये ९५ ट के िव ा या ची उपि थती
आढळ ून येते. इ ायल सरकारन े उ च िश णावर भर िदल ेला आढळतो . उ च
िश णाचा िन मा खच शासन करत े. िश का ंसाठी िश ण महािव ा लये काढली ग ेली.
िश णाची योजना य ुरोिपयन िक ंवा अम े रकन धत वर क ेलेली आह े. शेती व शरीर म
यावर खास भर िदला आह े. सैिनक िश णही िदल े जाते. जगाला अन ेक नामव ंत िव ान
यु समाजान े िदल े. इ ायलम य े वाईझमन इि टट ्यूट ऑफ साय स , रहोवात ,
बारइलान य ुिन हिस टी या स ं था श ै िणक दजा वाढिव याच े काय करतात .
िश ण यव थ ेत संशोधनाला फार मह व िदल े जाते. डॉ.अ बट आईन टाईन ह े यु
समाजाच े जगतिव यात स ंशोधक आदश मानल े गेले. इ ायलमधील अन ेक संशोधका ंनी
आतापय त नोब ेल प ुर कार िमळवल े आह ेत. दरसाल १३५ दशल क ेवळ
संशोधनासाठी खच केले जातात . ‘इ ायल अक ेडमी ऑफ कक रोग’ ही एक स ंशोधन
सं था आह े. अणूश या स ंशोधनासाठी ॲटॉिमक एनज किमशन आह े. कक रोग,
मानव उ प नीशा यात मह वाच े संशोधन क ेले गेले. वाईझमन साय स इि टट ्यूट
म ये १९७१ म ये ११०० त काम करीत होत े.
३) धािम क जीवन :
इ ायल या वात ं यघोषण ेत कोण याही कारचा व ंशभेद व िल ंगभेद न करता य ेक
नाग रकाला राजक य , सामािजक व धािम क वात ं याचे ह क द े याचे आ ासन िदल े
गेले. यामुळे इ ायलम य े काय ान े पूण त: धािम क वात ं य द े यात आल े आ ह े.
सरकारच े धम मं ालय सव धम मुखांशी संबंध ठेवून या ं या अडचणी द ूर कर याच े काय
करते. धम थळा ंची देखभाल , नूतनीकरण , सुरि तता यासाठी प ुराणव त ू सं हालय munotes.in
Page 23
इ ायलचा उदय
23 खाते सव कारची मदत करीत असत े. धमा माण े इ ायलम य े सणवाराला स ु ी िदली
जाते.
इ ायलची बह स ं य जनता य ु धम य अस ून िश णात बायबल व तालम ूद या ंथांचा
अ यास क ेला जातो .साबांयसारख े सव धािम क सं उ साहान े साजर े केले जातात .
दू:खीत िभ ंत (डेि हड या द ेवळाची पि म िभ ंत), राचेलचे समाधी थान , हे ॉनमधील
पूव जांची थडगी व इतर पिव िठकाणी ाथ ना कर यात य ेतात. िझऑन पव तावरील
डेि हडच े थडग े, इलीजाची ग ुहा, मेमोनाईडची थडगी , िशमॉन बार योहाय या ंची थडगी
पिव थान े आहेत. यु धमा त काराईट ्स व समा रट स ह े पंथ आढळतात . यु लोक
बायबलमधील ज ुना करा र मह वाचा मानतात .
इ ायलम य े सुमारे ७५ हजार या आसपास ि न राहतात . जे सल ेम हे याच े पिव
थान आह े. इ ायलम य े ४०० या वर चच व मठ आह ेत. इ ायलम य े अ र ब
मुि लमही प ूव पासून मोठ ्या माणात राहतात . राजक य े ात त े सहभागी होतात . िह ू
बरोबर अर ेिबक िलपीचाही सव वापर होतो . डोम ऑफ द रॉक व ज े सल ेममधील अल
अवसा मशीद या ंचे मुख ाथ ना थळ े आहेत.
इ.स. या ११ या शतकात झ लोक ं मु लीम धमा तून फुटून बाह ेर पाडल े होते यांना
वतं धम य हण ून मा यता न हती . इ ायलने यांना वत ं धमा चे थान काय ान े
देऊन टाकल े. यां या धमा त सव धम या ंची त व े सामावल ेली आह ेत.
४) सां कृितक बदल :
इ ायलम य े ३६ िविवध व त ूसं हालय े अ स ८उन बायबलकालीन अवश ेषांचे तेथे
चांगले जतन झाल े आह े. इ ायल रा ीय स ं हालय १९६५ म ये थापन झाल े.
संगीतकल ेचा उ ेजन द े यासाठी त ेलअलीव व ज े सल ेम येथे संगीत महािव ालय े
असून यात १ लाख ८५ हजार े कांची सोय होती . येथे फुटबॉल , हॉलीबॉल ,
बा केटबॉल , जलतरण ह े िवशेष लोकि य ख ेळ अस ून यासाठी डा ंगणे व तलावा या
सोयी उ पल ध आह ेत. खेळाडूंचा सवा गीण िवकास हो यासाठी १९६१ म ये डा
शरीर स ंवध ने मांडले थापली ग ेली, या याशी द ेशातील सहा िव यात ि डास ं था
संल न झाल े या आह ेत. अितशय अ पकाळात इ ायल ह े वाशा ंचे आकष ण ठरल ेले
आहे.
३.५ सारांश
िझऑिन ट चळवळीचा उदय तस ेच यात ून इ ायलची झाल ेली िनिम ती व
अरबरा वादा या उदयाम य े डॉ.यासर अराफत या ं या भ ूिमकेची मािहती या
करणाम य े िदलेली अस ून अरब -इ ायल स ंघषा वर स ु ा याम य े काश टाकल ेला
आहे.
munotes.in
Page 24
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
24 ३.६
१) इ ायल या उदयामधील िझऑिन ट चळवळी ची भूिमका प करा .
३.७ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज.जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य .न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगाचा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजया नंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासातील ि थ य ंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in
Page 25
25 ४
फॅिसझम
घटक रचना
४.०. उि ्ये
४.१. तावना
४.२. बेिनटो म ुसोिलनीच े जीवन व काय
४.२.१. मुसोिलनीचा प रचय
४.२.२. मुसोिलनी या उदयाची कारण े
४.२.३. बेिनटो म ुसोिलनीच े अंतग त धोरण
४.२.४. बेिनटो म ुसोिलनीच े पररा ीय धोरण
४.३. सारांश
४.४.
४.५ संदभ
४.०. उि ्ये
या करणाचा अ यास क े यानंतर िव ा या स
मुसोिलनीचा प रचय या स ंदभा त मािहती ा करण े.
मुसोिलनी या उदयास जबाबदार असणा या कारणा ंचा अ यास करण े.
मुसोिलनीच े अंतग त धोरण आिण याची भ ूिमका व काय याचा अ यास करण े.
मुसोिलनी या पररा ीय धोरणाची मािहती िमळवण े.
४.१. तावना
पिह या महाय ु ात जम नी आिण जम न गटाचा पराभव झाला . याचा फायदा घ ेऊन दो त
रा ांनी अ यायकारक व अपमानकारक तह लादल े होते. ते तह जम नीने मनापास ून
वीकारल े नाहीत . यामुळे जम नीत अस ंतोषाचे वातावरण िनमा ण झाल े. याचा फायदा
घेऊन िहटलरन े जम नीची स ू े हाती घ ेतली. अपमानाचा स ूड घे यासाठी व वत : या
मह वाका ं ेसाठी अन ेक स ंघष केले. यातूनच द ुसरे महाय ु स ु झाल े. पिह या
महायु ा या व ेळी इटली दो ता ं या बाज ूने यु ात उतरली , परंतु या अप े ा हो या या
दो त रा ान े पूण के या नाहीत . यामुळे इटलीत दो ता ं या ब ल नाराजी िनमा ण munotes.in
Page 26
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
26 झाली. यातून मुसोिलनीचा उदय झाला . याने िहटलरला न ेहमीच मदत करणार े धोरण
वीकारल े.
४.२. बेिनटो मुसोिलनीच े जीवन व काय
लोकशाहीक रता जग स ुरि त ठ ेवले पािहज े, अशी घोषणा क न 6 एि ल १९१७ रोजी
अमे रका य ु ात उतरली . राजाची िनर ंकुश स ा स ंपु ात य ेऊन लोकशाही िनमा ण केली.
पण द ुद वाने िवजय अ पकालीन ठरला . कारण य ुरोपात ह क ुमशाही शासनाचा उदय
झाला. एकाच माणसा या हाती स ा क ि त क न जनत ेला स ेपासून सव वी द ूर
ठेवले. येक य रा याक रता आह े. रा या याित र य ला अि त व न हत े.
रा याक रता , रा यात य ना जगाव े व रा याबाह ेर य च े कोणत ेही िहतस ंबंध अस ू
नयेत, असे ह कुमशहा वाटत अस े. इटालीत ह क ुमशहा म ुसोिलनीचा उदय होऊन
इटालीचे इटालीन े ऑि या -जम नीशी म ै ीचे संबंध तोड ून यु ात भाग घ ेतला होता .
इ.स. १९१५ लंडन तहान ुसार फायदा झालाच नाही . पॅरीस शा ंतता प रषद ेने टीरोळचा
देश इटालीच े समाधान होऊन ब ंड्या रा ा ंचा ेष वाट ू लागला . यामुळे इटाली सद ैव
सूड घे यासाठी तयार झाली . यातून फॅिझसमचा उदय झाला .
फॅिस ट त व ानाचा आ न ेता मुसोिलनीचा ज म उ र इटालीतील रोम ॅ नो
िज ातील पहाडी गावी इ .स. १९८३ म ये झाला . विडला ंचा यवसाय लोहारक चा
होता. विडला ंची इ छा िश क हावा अशी होती ; परंतु वडील समाजवादी अस यान े
मुसोिलनी या मनावर पकड या िवचारा ंची पडली . िश णासाठी वी झल डम य े
असताना ा ंितकारी िवचारा ंमुळे व कामगार वगा ला बंडाला िचथावणीम ुळे इ.स. १९०६
ला वी झल ड सरकारन े ह पार क ेले. इटालीत समाजवादी िवचारा ंचा सार रोम ॅ नो
शेतक या ं या ब ंडाला िचथावणी िद यान े ई.स. १९०८ म ये तु ंगात टाकल े. तु ंगातून
सुटकेनंतर ऑि यन सा ा यातील ेट गावी ि थर झाला . सा यवादी िवचारा ंचे
वत मानप काढल े. यामुळे सरकारन े ह पार क ेले. नंतर इटालीट िमलन य ेथे समाजवादी
प ांचा संपादक हण ून काय केले.
munotes.in
Page 27
फॅिसझम
27 पिह या म हायु ा या वेळी िवचारात आम ुला बदल होव ून समाजवादी प व िवचारा ंचा
याग क ेला. इटालीन े यु ात भाग घा वा , असा चार क ेला. या व ेली स ैिनक हण ून
भारती झाला . १९२७ ला ल करात ून िनव ृ झाला . िनराशावाद व अि थर प रि थतीचा
फायदा घ ेवून फॅिस ट लढव ू संघटना २३ माच १९१९ रोजी िमलन य ेथे थापन क ेली.
दहशत िनमा ण क न द ेशात वच व िनमा ण केले. मे १९२१ या िनवडण ुक त ३५ जागा
िमळव या . ३ माच १९२३ रोजी शहराचा ताबा िमळवला आिण ३० ऑ टोबर १९२२
ल रोमवर चाल क न र दान न करता फ ॅिस ट ा ंती केली व इटालीची सव सू े हाती
घेतली.
४.२.१ मुसोिलनी या उदयाची कारण े
१) पिह या महाय ु ाने झाल ेली च ंड हानी :
पिह या महाय ु ात इटालीच े अितशय न ुकसान झाल े. लीिबयान य ु ातून बाह ेर पडताच
पिह या महाय ु ात उडी घ ेतली. सै याची लढ याची तयारी न हती . यामुळे सै यात
बेिश त झाली . यात वार ंवार पराभव होऊन मोठ ्या माणात ाणहानी झाली . 6 लाख
सैिनक ठार झाल े. २० लाख जवान जखमी , अनेक शहर े उद् व त व ब ेिचराख झाल े.
बॉ बवषा व झा यान े उ ोगध ंदे पार उद ् व त झाल े.
२) आिथ क िवप नाव था :
इटाली या अथ यव थ ेत कमालीचा ग ध ळ िनमा ण झाला . यापार , उ ोगध ंदे, वाहतूक,
दळणवळण अि थरता होती . व तु टंचाईमुळे बेसुमार िकमतीत बाध झाली . तुटीचे
अंदाजप क भर यासाठी जनत ेवर कराच े ओझ े लादल े. सैिनक ब ेकार झाल े. कारखान े
थंडाव याम ुळे कामगार ब ेकार झाल े. रा ीय कज सहा पतीन े वाढल े. म यम वग ,
शेतकरी , कामगार वगा चे हाल झाल े. उदारमतवादी योजल ेले उपाय अप ुरे पडल े.
सा यवा ा ंनी कारखान े ता यात घ ेतले. देशात च ंड अस ंतोष िनमा ण झाला .
३) दुब ल शासन :
पॅ रस शा ंतता प रषद ेत इटालीचा अपमान झाला . यु ाचा प रणाम आिथ क
िवप नाव थ ेत झाला . यु ानंतर राग व अस ंतोषाची लाट इटालीत उसळली .
उदारमतवादी सरकार कारभार कर यात अपयशी ठरल े. कारण इटालीत लोकशाहीची
परंपरा नसताना लोकशाही सरकार अिधकारावर आल े होते. यामुळे लोकशाही सरकार
दुबळे बनल े. ते अि थर प रि थतीम ुळे मंि मंडळ ढासळल े. कारभार कर यात अपयशी
ठरले. कारण इटालीत लोकशाहीची पर ंपरा नसताना लोकशाही सरकार अिधकारावर
आले होते. यामुळे लोकशाही सरकार सरकार द ुबळे बनल े. ते अि थर प रि थतीम ुले
मंि मंडळ ढासळल े. हे सरकार २३ जून १९१५ ते ३१ ऑ टोबर १९२२ पय त
अिधकारावर होत े, पण या ंचा रा यकारभार ाचारा ने बरबटल ेला होता . राजकारणावर
मूठभर ीम ंत व भा ंडवलदारी , वतनदारा ंचे वच व होत े. यात ५० ट के लोक द ेशात
िनर र होत े. दुब ल सरकार काढ ून बिल सरकार याव े ही मागणी होती . munotes.in
Page 28
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
28 ४) सोशिल टा ं या कारवाया :
लोकशाही , समाजवादी आिण िनणा यक या ंचा प ुर कार करणार े जे प या ंनी
ांितकारी न े यांचा पुर कार क न ग धळ माजवला होता . सा यवा ा ंनी देशातील
कामगार आिण श ेतक या ंना बंडाला ो साहन िदल े. यामुळे दंगली, संप, टाळेबंदीची
एकच लाट इटालीट िनमा ण झाली .
५) इटालीत अितर ेक रा वादाचा उदय :
आिथ क अव थ ेमुळे इटालीट अितर ेक रा वादा या िवचारा ंना चालना िमळाली .
मॅरीनेटीन व ेझोिमनी दोन िवचारव ंतांनी अितर ेक रा वादाचा प ुर कार क ेला.
ेझोिमनी यान े, राजा हाच ई राचा प ृ वीवरील सव े अिव कार अस ून रा याप ुढे
यि वात ं याला , यि वाला म ह व नाही . रोमन सा ा या या काळात सव जगाला
माग दश नकेले. तसेच करण े इटालीच े परमकत य आह े. तर म ॅ रनेटीनने उदारमतवाद ,
लोकशाही , शांततावाद यावर ह ला क न य ु व िह ंसा याला मह व द ेणारे िवचार
मांडले. यामुळे इटालीत रा वादाचा उदय झाला .
६) फॅिस ट संघटनेची थापना आिण वाटचाल (२३ माच १९१९ ) :
इटालीतील िनराशावाद , अि थर प रि थती , पॅ रस शा ंतता प रषद ेत दुखावल ेला
वािभमान इ . घटका ंचा िवचार करता इटलीत सा यवादाचा उदय झाला . परंतु तो
इटलीला मानवला नाही . मुसोिलनीन े आपली मह वाका ं ापूत साठी फ ॅिस ट ना वाची
लढाऊ स ंघटना २३ माच १९१९ रोजी िमलन य ेथे थापन क ेली. या या प ाची ख ुण
फॅिसस हणज े काठ्यांचा जुडगा आिण म यभागी क ु हाडीच े पाते असल ेले तीक होय .
ाचीन रोमन सा ा यात बादशहा िक ंवा यायाधीश या ं यापुढे धरण े धर यात य ेत अस े
या या अन ुयायांना काळा गणव ेश अस े. मुसोिलनीन े मा स वादी सा यवादावर खर
टीका क े या. उ ोगपती , जमीनदार , यापारी , कामगार , शेतकरी , म यमवग य
भांडवलदार ई . लोक सभासद झाल े. इ.स. १९०० म ये २२ हजार, इ.स. १९२१ म ये
५ लाख सभासद स ं या झाली . मुसोिलनी या भावी न ेतृ वामुळे फॅिस ट प अ य ंत
बलाशाली , लोकि य प बनला . याचे त व ान लोका ंपय त पोहोचल े. फॅिस ट
त व ान ह े वत ं नस ून ती गरज ेतून िनमा ण झाल ेली िवचार णाली आह े. हे त व ान
पुढील माण े –
१) इटलीला गतकाळाच े वैभव परत िमळिव यासाठी व महान ित ेसाठी आप या
ड्युक िकंवा महान न े यां या माग दश नाखाली वाथ याग व आ मसमप केले पािहज े.
२) रा य प े ा मोठ े असत े. य न े रा ासाठी सव कारचा याग क ेला पािहज े.
सव बंधने पाळली पािहज ेत. रा ह ेच मुलभूत स य व अ ंितम म ुली आह े. रा ासाठी
जगाव े व रा ासाठी मराव े.
३) रा यकारभारासाठी क ुशल व राजिनतीत न े याची गरज असत े. munotes.in
Page 29
फॅिसझम
29 ४) लोकशाहीत रा यय ं णा अकाय म आिण अयश वी हो याचा धोका असतो . कारण
असं य वाथ लोका ं या वाधीन रा य असत े, हणून लोकशाहीला िवरोध .
५) जगातील सव कामगारा ंची सुखदु:खे समान आह ेत, असा सा यवाद सा ंगतो. याला
िवरोध कर यासाठी स ंप कर या या कामगारा ं या ह कावर ब ंदी आणली . खाजगी
मालम ेचे संर ण करण े हे येय आह े.
६) उ ोगध ंदे, शेतीचा िवकास वाढवण े आिण साम य शाली व स ुसंप न रा बनिवण े.
७) यु हेच सव सोडव ू शकत े. यु ािशवाय ईषा नाही , इष िशवाय परा म नाही
आिण परा मािशवाय िवकास नाही .
८) िहंसेला उ र िह ंसेनेच डोळ े पािहज े. इ. वैिश ्ये या त व ानाची आह ेत.
९) आिथ क साम य वाढवल े तर द ेशाची ित ा िनमा ण होईल .
७) फॅिस ट ा ंती (३० ऑ टो . १९२२ ) :
इटलीत म े १९२१ या िनवडण ुक त ३५ जागा िज ंक या . यानंतर सव दहशत
िनमा ण केली. २८ ऑ टोबर १९२२ रोजी म ुसोिलनीन े का या डगल ेवा या ंना रोमवर
चाल क न जा याचा आद ेश िदला . िमलन य ेथून सरकारला राजीनामा मािगतला .
इटलीचा राजा ितसरा ि ह टर इम य ुए ल याने पंत धान जीओलोटी या ं याकड ून
राजीनामा मािगतला . ३० ऑ टोबर १९२२ रोजी रोम शहरात म ुसोिलनीन े आपली
पंत धानपदाची स ू े हाती घ ेतली. कायद ेमंडळ ही हातातील बाह ल े बनवून मुसोिलनीन े
आपली ह क ुमशाही िनमा ण केली.
आपली गती तपासा :
.१. मुसोिलनी या उदयाची करणे सांगा.
४.२.३. बेिनटो म ुसोिलनीच े अंतग त धोरण
१) पंचत वा मक काय म :
अ) िवरोधी प ा ंचा नायनाट क न सव स ा ड ्यूक या हाती क ि त करण े.
ब) अंतग त ग धळ नाहीसा क न कायदा व स ु यव था थापन करण े.
क) देशाची आिथ क प रि थती ख ंबीर क न स ंघ धान रा य थापन करण े.
ड) धम यव थ ेशी सम वय साध ून पोपशी सलोख करण े.
इ) इटािलयन जनत ेम ये आ मिव ास िनमा ण क न या ं या द ेशवाढी या आका ं ा
पूण करण े.
munotes.in
Page 30
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
30 २) इटली या प रवत नासाठी /िनयं णासाठी उपाय :
अ) खास अिधकाराची ा ी : मुसोिलनी अिधकारावर य ेताच ग धळ नाहीसा
कर यासाठी यान े खास अिधकाराची मागणी क ेली. राजा, संसद या ं याशी एकिन ेचा
देखावा क न अमया द अिधकार ा क ेले. नंतर ल करा या मदतीन े सव शासनय ं णा
ता यात घ ेतली.
ब) फॅिस ट स ै य : शासना या ल करावर भरवसा नस यान े फॅिस ट स ै य
उभार याची परवानगी घ ेतली. सै या या मदतीन े िवरोधका ंचा काटा काढला . याची
जनता व सा यवादी लोका ं यात दहशत िनमा ण क न ह क ुमशाहीला पोषक वातावरण
तयार क ेले आहे.
क) नवा िनवडण ूक कायदा (इ.स.स१९२३ ) : संसदे या पािठ ं याची खा ी नस यान े
नो ह बर १९२३ म ये नवा िनवडण ूक कायदा म ंजूर केला. फॅिस ट प ाच े जा तीत
जा त उम ेदवार िनवड ून येतील अशी तरत ूद केली. एि ल १९२४ या िनवडण ुक त
२/३ जागा ा क े या.
ड) िवरोधका ंचा नायनाट : न या िनवडण ूक काय ास व फ ॅिस ट या िह ंसाचारास इतर
प ांकडून िवरोध झा ला. तो न कर यासाठी इ .स. १९२५ -२८ या काळात अन ेक
कायद े मंजूर या काय ा या अन ेक िवरोधका ंचा नायनाट क ेला.
इ) इ.स.१९२८ चा िनवडण ूक कायदा : संसदेवर वच व कर यासाठी इ .स.१९२८
या काय ान ुसार फ ौढ मतदान प तीचा .
३) कायदा व स ु यव था :
कायदा व स ु यव था थापन कर या या अिमषान े फॅिस टा ंचे बळ वा ढवले. यासाठी
अ याचार , जुलूम, खून, मारहाण , देहदंड इ. अवल ंब केला. अनेक बुि वादी न े यांचा
छळ क ेला. प रणामी िवरोधक नाममा उरल े. यामुळे देशात स ु यव था थापन झाली .
शासक य काय मताही वाढली . खचा त काटकसर क ेली. ल कर , आरमार , हवाईदल ,
बेसुमार वाढ क न ल करी िश ण स च े केले.
४) शै िणक स ुधारणा :
मुसोिलनीन े िश णाला उ ेजन द ेऊन सरकारी शाळा ंची स ं या वाढली . िश ण
यव थ ेवर कडक िनय ं ण ठ ेवणे. िमक प ु तके फॅिस ट त व णालीला पोषक ठ ेवली.
िश का ं या न ेमणुका करताना फ ॅिस टिन ा ंचा आ ह धरला . यु हा फ ॅिस ट
िवचारसरणीचा अिवभा य भाग अस ून यु ि यता , रा वाद ल कराच े महा म े, यु नेतृ व
यावर जा त भर िदला होता . शा ीय स ंशोधन , शै िणक त व ान फ ॅिस ट राजवटीला
उपयोग होईल , असे ठेवले. यामुळे नवी फ ॅिस ट स ं कृती िनमा ण कर याचा य न क ेला.
munotes.in
Page 31
फॅिसझम
31 ५) धािम क सुधारणा :
इ.स. १८७० पासून पोप व इटालीच े सरकर या ं यात स ंबंध खराब झाल े होते. कॅथॉिलक
जनता फ ॅिस ट राजवटीस पाठ बा द ेतील, हणून पोपशी स ंबंध सुधार याचा माग
मुसोिलनीन े आखला . रा य व धम सं था आण ून आपल े े व वादातीतपण े थािपत
कर याची म ुसोिलनीन े मनीशा बाळगली होती आिण ह क ुमशाहीत पािव य आण यासाठी
पोप या आशीवा दाची गरज अस यान े पोपशी तडजोड क न ल ॅटे रन तह व धािम क
करार इ .स.१९२२ केला. यानुसार –
लॅटे रनचा तह : मुसोिलनी व रोमचा पोप ११ वं पायस .
१) हॅटीकन ट ेटचे वतं रा य व यावरील पोपच े साव भौम व मा य .
२) पोपनेही मुसोिलनी या राजवटीस मा यता िदली .
३) इटालीतील धमा िधका याची न ेमणूक पोपन े इटाली या सरकार या सम ी ने करावी .
४) धमा िधकाया चे वेतन शासनातफ कराव े.
५) राजस ा आिण धम स ा या ं यातील स ंबंध प क ेले.
६) रोमचा िनि त त वावर व कायमचा स ुट याच े घोिषत क ेले.
धािम क करार इ .स. १९२१ :
१) इटाली सरकारन े पोपला १ कोटी ९० लाख प ड ख ंडणी ावी .
२) रा यधम हणून कॅथॉिलक प ंथाला मा यता ावी .
३) इटाली सरकार या स ंम ीन े िबपशा ंची नेमणुका करा यात .
४) धम सं थांना मालक ची मालम ा ठ ेव यासाठी स ंमती ावी .
६) ल करी स ुधारणा :
मुसोलोनीची य ु ावर गाढ ा होती . य च े व रा ाच े सव गुण यु ाने उजळ ून
िनघतात . याने यु थ रा बनिवल े. रा ा या स ंर णासाठी य न े ाणाच े समप ण
ावे. ही रा ीय भावना खरपण े जनत ेत िभनवली होती . जनतेत सव ल करीकारण
क न ल कराची च ंड वाढ क ेली. या माण े ीला िभनवली होती . जनतेत सव
ल करीकर ण क न ल कराची च ंड वाढ क ेली. या माण े ीला मात ृ व आव यक
आहे. या माण े पु षाला व िवकसनशील रा ाला य ु आव यक आह े. ही भावना
लोकां या मनात िब ंबवली होती . लोकस ं या वाढिव यासाठी अिववाहीता ंवर कर
बसवल े. िववािहता ंना सवलती िद या . जा त म ुलांना ज म द ेणा या माता ंचा गौरव क ेला.
ल करी िश ण स च े केले. सै य, आरमार , हवाईदल यात च ंड वाढ क ेली.
लहानपणापास ून यु वृ ी लोका ंत िनमा ण केली. munotes.in
Page 32
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
32
७) आिथ क सुधारणा :
अ) कामगार स ुधारणा : इटालीला आिथ क ्या वावल ंबी करण े हे परम उि ्ये
अस यान े अनेक फायद े केले. एि ल १९२६ या काय ान ुसार सव मालकवगा ची व
कामगार वगा ची एक स ंघटना िनमा ण केली. उ ोगा या िवकासासाठी व कामगारा ंसाठी
मिवषयक सनद १९२८ मंजूर केली. यानुसार कामगारा ंचे ह क स ुरि त ठ ेवणे, ८
तासाचा िदवस , आजारपण , अपंग व इ. संगी िव ा ंतीचा ह क िदला . एकूण १३
संघटना िनमा ण के या. पैक ६ कामगारा ं या ६ मालका ं या आिण १ सािह य , िश ण ,
ला यातील स ंप, टाळेबंदी बेकायद ेशीर अस ून औ ोिगक त ंटे लवाद म ंडळामाफ त
सोडवण े.
ब) शेती स ुधारणा : इटाली क ृिष धान द ेश अस ून अथ यव थ ेत कृषी े ास मह व
िदले. पडीक जमीन लागवडी व ६४,००० एकर जमीन दलदल ची व खारीची ती
लागवडीखाली आणली . उ म बी -िबयाण े, नवी या ंि क क ृषी अवजार े, खाते इ.
वापर यास ो साहन िदल े. पाणीप ुरवठा क न उ पादन वाढवल े. कळाव े, पाटबंधारे
बांधले, खेड्यातून वीजप ुरवठा केला. इ.स. १९३९ पय त १५ ट के वावल ंबी इटलीला
बनवली . १३० लाख एकर जड जमीन तयार क ेली आिण लागवडीखाली आणली .
क) औ ोिगक स ुधारणा : खिनज साधनस ंप ीबाबत इटाली सम ृ न हता . इ.स.
१९३८ पय त लोख ंड-पोलादाची आयात ८ लाख ८ हजार टन क ेली. पे ोिलयमधील
आयात २५ लाख ९९ हजार टनाची क ेली. क चा मालाची आयात , परक य मालावर
जबर आयात कर बसवला . वदेशी उ ोगध ं ांना उ ेजन व स ंर ण द ेऊ मोटार
िनिम तीसाठी ेरणा िदली . िफयाट क ंपनी मोटारीस ंबंधी िस आह े. रेिडओ, रेऑन
िनया तीपास ून परक य चलन म ंदीत आल े. यामुळे अथ यव थ ेवर स ुप रणाम
हो याऐवजी जा तच ताण पडला . हा ताण कमी कर यासाठी प ु हा य ु अस े दु च
मुसोिलनी या वाट ्याला आल े.
आपली गती तपासा :
. १ मुसोलोनीच े अंतग त धोरण प करा .
४.२.४. बेिनटो म ुसोिलनीच े पररा ीय धोरण
इटलीला जगात या म ुख रा ा ला मनाच े थान िमळव ून देणे हे मुसोिलनी या िवद ेशी
नीतीच े मुख सू होय . ाचीन रोमन सा ा याच े वैभव िमळव ून दे याचे िद य व न
डो या ंसमोर ठ ेवून हे येय सा य कर यासाठी सा ा यवादी धोरणाचा अवल ंब केला.
येयपूत साठीच इतालीला सव ीने श स ज आिण य ु ाद ठ ेवणे आव यक आह े,
असे जाहीर क ेले. पॅ रस शा ंतता प रषद ेत दो ता ंकडून झाल े या अपमानाचा बदला
घे यासाठीच कणखर पररा ीय धोरण राबवल े.
munotes.in
Page 33
फॅिसझम
33 १) मुसोिलनी या पररा धोरणाची म ुख उि ्ये :
I. वसाहती काबीज करण े.
II. आ मक व भावी पररा ी य धोरणा ार े इटालीला आ ंतररा ीय ित ा
िमळवण े.
III. इटालीला ाचीन रोमन सा ा याच े वैभव व ित ा िमळव ून देणे. क चा माल ,
लोकस ं यासाठी वसाहती िमळवण े ते आ कत य आह े. मुसोिलनी हणतो क ,
आ ही भ ूमीसाठी आस ुसलेलो आहोत . कारण आ हास स ुब ा हवी आह े आिण
ती िटकवायची आह े.
२) लाऊस ेन प रषद े वये डॉडेकनीज बेटाचा ताबा इ .स. १९२३ -२४ :
इटाली - ीस या ं यात इ .स.१९२० करार होऊन डॉड ेकनीज ब ेटाचा ताबा इटालीला
िमळाला . पण ीसन े नकार िदला . मुसोलोनीन े यो य स ंधी साध ून हे बेट १९२३ ता यात
घेतले. यावर व भ ूम य सम ु ात भ ु व थािपत कर यासाठी भ कम नािवक तळ
उभारल े.
३) यूम बंदराचा ताबा (इ.स. १९२४ ) :
इ.स. १९२२ या रोपोलो या तहात जान ेवारी इ .स. १७२४ ला द ु ती
युगो लाि हयाकड ून य ूम ब ंदराचा ताबा घ ेतला. शेजारी द ेश पाटोबारोस
युगो लाि हयाला िदला . याच माण े उ र आि क ेतील य ुबा लँड व क ेिनयाचा काही
भाग इटालीला िमळाला .
४) रिशयाबरोबर म ै ी करार -१९३३ :
जम नी-इटाली एकम ेकां या सरह ीवरील रा े होती . जम नीत िहटलरचा उदय
झा याम ुळे मुसोिलनीला भीती वाट ू लागली . हणून रिशयाशी म ै ीचे संबंध जोड याचा
िवचार होता . पण य ुरोिपयन रा ा ंनी रिशयावर बिह कार टाक यान े सव युरोिपयन
रा ाजवळ आली . यातून रिशयाशी इ .स. १९३३ मै ी करार क ेला.
५) ा सबरोबर म ै ी – ७ जाने १९३५ :
ा सला जम नीची सद ैव भीती वाटत अस यान े हसा य तहाम य े जम न आ मण
थोपव याची तरत ुदी के या. तरी पण आपणाला जम नीिव िम िमळव याचा ा ंस
य न करत होता . यातून जवळीक िनमा ण झाली . जम नीत िहटलरचा उदय झा यान े
इटलीला भीती वाटत होती . व ॲिविस िनया िमळव याचा य न करत असताना
रा स ंघाचा िवरोध होईल . यावेळी िम असा वा हण ून मुसोलोनीन े ा सबरोबर
इ.स.१९३५ करार क ेला.
munotes.in
Page 34
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
34 ६) इिथयोिपया (ॲिबिसिनया ) ताबा िमळवला – १९३६ :
मुसोिलनीन े ॲिबिसिनयावर ह ला कर याची कारण े :
१) इ.स. १९१३ या अडोवा या लढाईतील पराभवाचा कल ंक इटालीला द ूर
करावयाचा होता .
२) तेथे क चा माल भरप ूर माणात उ पल ध होता . मै ीतील साधनसाम ु ी अितशय
समृ द होता . तो द ेश िमळाला तर इटालीत प ैशाचा प ूर वाढू लागेल.
३) वाढ या लोकस ं येत उ म व साहसी लायक वसाहत होती .
४) थान राजन ैितक ्या अितशय मह वाच े होते. एका बाज ूने सोमाली ल ँड तर
दुस या बाज ूने इ रडीया वसाहत होती .
५) कोण याही पा ा य द ेशा या वच वाखाली न हता .
६) इिथओिपयाशी प ूवा पार स ंबंधाचे धागेदोरे होते.
इ.स. १९३१ ला जपानन े मांचु रयावर आ मण क ेले. तरी रा स ंघकाही क शकत
नाही. याचा अ ंदाज घ ेऊन म ुसोिलनीन े १९३२ म ये आपल े हेर ॲिबिसिनयात पाठवल े.
सव चौकशी क न वत : यु स ज झाला . ५ िडस बर १९३५ दोघां या ल करात
वा बाल भागाजवळ सश चकमक झा या . यात स ैिनक मारल े गे याने इटालीन े
माफ ची मागणी क न न ुकसान भरपाई मािगतली त े हा ॲिबिसिनयान े १३ िडस बर
१९३४ रा स ंघाकड े त ार न दवली . या वेली ा सन े याचा दोष िदला . यामुळे
मुसोिलनीन े माच १९३५ ला इ र ीया व सोमाली ल ँडम य े सै य जमा क न ह ला
केला. इ.स. १९३६ ॲिबिसिनया या राजधानीजवळ स ै य आल े. राजा ह ेले सेलासी हा
पळून गेला. इटालीन े ताबा िमळवला .
रा स ंघाने या क ृतीचा िनष ेध क न इटालीची आिथ क नाक ेबंदी केली. पण ही
कोण याही रा ान े मनापास ून पाळली नाही .
७) पॅिनश ात ह त ेप -१९३४ -३८ :
ॲिबिसिनय या यशाम ुळेच मुसोिलनीन े पॅिनश ात ह त ेप कर याच े धैय ा झाल े.
इ.स.१९३४ पासून प ेन ात ढवळाढवळीस ार ंभ केला. राजाला िवरोध क रणारी
चळवळ दडप ून टाक यास राजाला मदत क ेली. इ.स.१९३६ िनवडण ुक त
जास ाकवा ा ंना रिशयान े तर जनरल फ ँकोला म ुसोिलनीन े मदत क ेली. यामुळे
यादवी िनमा ण झाली . शेवटी जनरल फ ँकोचा िवजय होऊन जास ाक न क ेले.
८) रोम-बिल न-टोिकओ अ करार -१९३७ :
२३ स ट बर १९३७ रोजी म ुसोिलनीन े बिल नला भ ेट िदली . िहटलरच े यि म व व
जम नीची गती पाह न भािवत झाला . िहटलर या म ै ीने मुसोिलनीन े आंतररा ीय munotes.in
Page 35
फॅिसझम
35 ित ा वाढणार होती . इ.स. १९३६ म ये जम नी-जपान या ं यात करार झाला होता .
यामुळे संभा य य ु िहटलरच िज ंकणार ही क पना म ुसोिलनीची होऊन इ .स. १९३७
करारात सामील झाला .
९) इं लंड-इटाली म ै ी करार -१६ ए १९३८ :
पॅिनश ह त ेपामुळे पा ा य रा ा ंची सहान ुभूती गमावली होती . ऑि या -जम नी
दुखावला होता . आंतररा ीय राजकारणात एकट े पाडू नये हणून १६ एि ल १९३८
म ये इं लंडशी म ै ी करार क ेला. पण फारसा उपयोग झालाच नाही . या यु ा या व ेळी हा
करार पाळला नाही .
१०) अ बेिनयावर क जा -१९३९ :
इ.स. १९२६ टीरानचा तह क न इटालीन े संर णाची भ ूिमका क ेली. या करारान ुसार
इटाली या सहकाया ने आिथ क, यापारी स ुधारणा अ बेिनया क े या.
आधुिनक करणा या नावाखाली ल कर घ ुसवले आिण अ बािनया प ूण त: िगळंकृत केले.
जग उघड ्या डो यान े पाहत अस ूनही स ु दा काढला नाही .
११) दुस या महाय ु ात व ेश – १९४० :
इ.स. १९३९ रोजी द ुस या महाय ु ाला स ु वात झाली . पूव िनयोिजत काय मा माण े
िहटलरन े यु पेटवले व म ुसोिलनीन े काय मा माण े त ट थता वीकारली . पण प ुढे
इ.स.१९४० म ये यु ात उडी घ ेतली. शेवटी दो ता ंपुढे जम नीला शरणागती प करावी
लाग यान े इटालीचा पराभव झाला . मुसोिलनीला य ु गु हेगार जाहीर क ेले ते हा तो
पळून जात अस ताना इ .स.१९४५ ला लोका ंनी म ुसोिलनीला ठार मारल े आिण
ह कुमशाहीचा श ेवट झाला .
आपली गती तपासा :
.१. मुसोलीनीच े पररा ीय धोरण सा ंगा.
४.३. सारांश
पिह या महाय ु ा या व ेळी इटली दो ता ं या बाज ूने यु ात उतरली , परंतु या अप े ा
हो या या दो त रा ांनी पूण के या नाहीत . यामुळे इटलीत दो ता ं या ब ल नाराजी
िनमा ण झाली . यातून मुसोिलनीचा उदय झाला . याने आप या अ ंतग त आिण पररा
धोरणा ंतग त इटलीला शि शाली बनवल े.
munotes.in
Page 36
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
36 ४.४.
. १. मुसोिलनी या उद यची करण े सांगा.
. २. मुसोलीनीचे अंतग त धोरण प करा .
. ३. मुसोिलनी या पररा ीय धोरणाचा आढावा या .
४.५ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज.जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतका तील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य .न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगाचा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजयान ंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासातील ि थ य ंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in
Page 37
37 ५
नािझझम
घटक रचना
५.०.उि ्ये
५.१. तावना
५.२. अडॉ फ िहटलरच े जीवन व काय
५.२.१. अडॉ फ िहटलचा प रचय
५.२.२. िहटलर या उदयाची कारण े
५.२.३. िहटलरच े अंतग त धोरण
५.२.४. िहटलरच े पररा ीय धोरण
५.३. सारांश
५.४.
५.५ संदभ
५.०.उि ्ये
अडॉ फ िहटलर या जीवनव ृतांची मािहती घ ेणे.
िहटलर या उदयास कारणीभ ूत झाल े या प रि थतीचा अ यास करण े.
जम नी या िवकासासाठी व श शाली बन यासाठी क ेले या उपाया ंची मािहती
िमळिवण े.
युरोपम य े जम नी साम य शील अस यान े िस कर यासाठी पररा ीय धो रणातून
केले या य ेयधोरणा ंचा अ यास करण े.
५.१ तावना
जम नीचा प ंत धान िब माका ने जम नीला साम य शाली व सव े बनव या या
य नात ून युरोपम य े गुंतागुंतीचे अनेक करार क ेले होते. यातूनच पिहल े महाय ु सु
झाले.या महाय ु ात जम नीचा चंड पराभव होऊन अपमानकारक हसा यचा तह
लादला . ा तहा या मा यमात ून जम नीचे ादेिशक, आिथ क, ल करी ख चीकरण क ेले.
याचा स ूड घे याचा य न िहटलरन े केले. या ीन े अंतग त धोरणात ून अन ेक
उपाययोजना क े या.जम नीचे पूव चे वैभव ा कर या या य नात ून अन ेक भू देश
िमळव याचा य न क ेला. यातून दुसरे महाय ु घड ून आल े. जम नीचा पराभव झाला . munotes.in
Page 38
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
38 ५.२. अडॉ फ िहटलरच े जीवन व काय
५.२.१. अडॉ फ िहटलचा प रचय
िहटलरचा ज म २० एि ल १८८९ रोजी ऑि लीयातील ुनो गावी दासी प नी या
पोटी झाला . दा र यामुळे उ च िश ण झाल े नाही. िच कला , िश पकल ेची आवड होती .
ह एना शहरात र ंगा याचा यवसाय करत अस े. हीएना इि प रयल आट अॅकॅडमी
सं थेत िश ण घ ेताना मा स ंथाबरोबर अन ेक िवषया ंचे वाचन , िचंतन क ेले. जम नी
भावी न ेतृ व झा यास हालअप े ा न हो तील, असे मत होत े. महायु ा याव ेळी तो
सै यात भरती झाला . दो त रा ा ंनी अपमानकारक तह लादला . अि थर प रि थती द ूर
कर यासाठी भावी प ाची गरज आह े. यामुळे िहटलरन े नाझी प ाची थापना क ेली.
५.२.२. िहटलर या उदयाची कारण े
१) हसा यचा अपमानकारक तह :
अमे रकेचे रा ा य िव सन या ८ नो ह बर १९१८ या १४ त वान ुसार जम नीने
शरणागती प करली . परंतु िवजे या रा ा ंनी हसा य तहा या व ेळी जम नीची बाज ू ल ात
घेतली नाही . जम नीला कायम ख ची कर यासाठी ित यावर च ंड नुकसान भरपाई
लादली . ल कर कपात केली.सव वसाहती ता यात घ ेत या. यु ास जबाबदार जम नी
असे घोिषत क ेले. या अपमानाचा स ूड घे यासाठी जम नीने ित ा क ेली. िहटलरन े
िवजे या रा ा ंवर टीका क े याने याची लोकि यता वाढली .
२) वायमर जास ाकाची लोकि यता ओहटीस :
वायमर जासा ाका ने ारंभीच अपमानकारक हसा य या तहावर सही क ेली. यामुळे
य नाग रका ं या मनात चीड िनमा ण झाली . वायमरन े जम नी या सही क न
िव ासघात क ेला, अशी धारणा झाली . जम नीत लोकशाहीची पर ंपरा नस यान े जनत ेचा
िव ास वायमरन े संपादन क ेला नाही .
munotes.in
Page 39
नािझझम
39 ३) आिथ क पेच संगावर उपाययोजना :
पािह या महाय ु ामुळे अ थ यव था प ूण कोलमडली . उ पादनात ख ंड पडला .
आंतररा ीय कज वाढल े, नुकसान भरपाईची डोक ेदुखी बनला होता. इ.स.१९२१
म ये यु खंडणी ६ अ ज ६० कोटी प ड जम नीवर लादली . सारा ा ंत १५ वषा साठी
ा सला िदला. कज परत करत नाही असा आरोप क न ा ंसने ूरचा
औ ोिगक द ेश ता यात घ ेतला. या द ेशात ८० ट के लोख ंड-पोलाद अस यान े
जम नीचे सव कारखान े बंद पडल े. यामुळे सव नाराजी िनमा ण झाली .
४) यु ातील च ंड हानीच े दुःख :
पिह या महाय ु ापूव जगातील म ुख, बडया रा ाचा दजा जम नीला होता . िव ापीठ े,
त व ान , कला, यापार , कारखान े, सै य या ंचा जगभर लौिकक होता . यु ामुळे हे सव
न झाल े. लाखो स ैिनक ठार झाल े. रोगराई वाढली . अ नपा यािवना लोक मरत होत े.
िहटलरन े या सवा चा सूड घे याची भाषा क ेली.
५) आिथ क मंदीचा िज हारी फटका :
जम नीतील आिथ क सोडव यासाठी डॉस सिमती थापन क ेली.ित या
िशफारशीन ुसार थोडासा िदलासा िमळाला . जम नीत उ पादन वाढ ूनही फायदा झाला
नाही. कारण कज ब रेचसे वाढल े होते. परत य ंग किमशनन ुसार दो ता ंचे सै य परत
आप या द ेशात ग ेले. जम नीत आिथ क भरभराट होऊ लागली .तोच इ .स.१९२९ म ये
जागितक म ंदीची लाट पसरली . यामुळे परक य कज फेड अ य य झाली , दु काळाम ुळे
जनतेचे हाल झाल े. यातूनच नाझीचा उदय झाला .
६) क युिनझमची भीती :
जम नी आिथ क संकटात असताना का य ुिन टानी आपल े बाल वाढव यासाठी स ंप मोच ,
टाळेबंदी, इ. चा वापर क ेला. लोकशाही प रि थतीवर मात कर यास असमथ आहे असे
िहटलरन े जाहीर क ेले.
७) नाझी स ंघटनेचा सव कष य न :
े सलर नावा या कामगारान े इ.स.१९१८ -१९ म ये कामगार स ंघटना थापन क ेली.
इ.स.१९१० ला िहटलरन े रा ी य समाजवादी जम न कामगार प ाची थापना
केली.प ाच े रा ीय धोरण हणज े सव जम न वंिशयांचे िवशाल जम न रा बनवण े,
हसा यचा तह र करण े,वाढ या लोका ंसाठी वसाहती ा करण े. यासाठी ३ ऑग ट
१९२१ म ये िनमल करी स ंघटना य ुिनच य ेथे थापण क ेली. हे रयात उठावाम ुळे ५
वषा साठी त ु ंगवासाची िश ा झाली . तु ंगात असतना माझा लढा ह े आ मच र िलिहल े.
याम य े नाझी प ाच े त व ान , उि े मांडली आह ेत.माझा लढा ह े नाझ च बायबल
होय.
munotes.in
Page 40
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
40 ८) नाझी प ाच े त व ान :
१) रा यस ं था सव े सं था : सव सं थांपे ा रा यस ं था े आह े. राजाची स ा
साव भौम, अिनय ंि त असत े. राजक य , सामािजक , आिथ क े ात राजाचा म ु संचार
असून सव े ांवर िनय ं ण ठ ेव याची गरज आह े. रा यासाठी य असत े. य साठी
रा य नाही .
२) लोकशाहीस खर िवरोध : संसदीय स ं थाना रा यात थान न हत े. ससंद
ठेवायची अस ेल तर नाझी प ास एकम ुखी पाठ बा िदला पािहज े. अ यथा बरखा त क ेले
पािहज े. िवरोधका ंना ने तनाब ूत करण े हे रा याच े येय आह े. नाझी िशवाय द ुसरा प
नसावा .
३)आिथ क त व ान : रा यहीतास आव यक वाट या स खासगी मालम ेचा ह क
ठेव यात य ेईल. उ योगध ंदे, शेतीसुधारणा क न आिथ क ग धळ न कर यासाठी
िनयोजन करण े.
४) जगातील सव े आय वंश : सव जगावर भ ु व गाजिव याचा न ैसिग क अिधकार
जम न वंशाला आह े. यू जमात जम न जनत ेचे र शोषण करणारी अस ून ित या वाथ
आिण रा ोही कारणा ंमुळे जम नी आिथ क संकटात सापडली आह े.
५) सा ा यवादी व ृ ी: हसा य या तहान े गमावल ेला द ेश ा करण े आिण
सा ा याची ित थापना करण े यासाठी आप या हाती श े घेतली पािहज ेत. जम नी
श स ज झाली पािहज े.
६) सा यावादास िवरोध : रा ा या िहताआड ज े कारखान े येतील त े सव सामािजक
मालक च े करण े हणज े सा यवाद होय .कामगारा ंना राजकारणापास ून अिल ठ ेवले
पािहज े. यांचा लढा प ैशाचा नस ून स ेसाठी आह े,तो मोड ून काढला पािहज े.
७) सामािजक त व ान : जम न लोका ंचे राहणी मान, यापार , कारखान े वाढवल े
पािहज ेत. येकाला रोजगार िमळाला पािहज े. शेतीचा िवकास झाला पािहज े.
९) नाझी ा ंती आिण िहटलरचा उदय :
इ.स.१९१८ म ये तु ंगातून सुट यान ंतर नाझी प ा या मदतीन े राजक य े ात दरारा
िनमा ण केला. इ. स.१९२० या िनवडण ुक त ३२ ऐवजी १४ जागा िमळा या . इ. स.
१९२५ म ये २७ हजार, इ.स.१९२८ म ये १ लाख ८ जहर एवढ े नाझीच े सभासद
झाले. १९३० या िनवडण ुक त नाझी प ाच े कायद ेमंडळात १०७ सभासद होत े. इ. स.
१९३२ या िनवडण ुक त नाझी प ाला बह मत ा झाल े. परंतु अ य पदा या
िनवडण ुक त िहटलर चा पराभव झाला . िहंडेनबग ने चॅ सेलर बनवल े.३० जानेवारी
१९३३ रोजी िन क ेली. २ ऑग ट १९३३ रोजी अ य िह ंडेनबग चा मृ यू झाला .
िहटलरन े अ य व ं चॅ सेलरपद एक कर याचा ठराव पास क ेला. वायमर
जास ाकाचा रा ीय वज खाली घ ेऊन या िठकाणी नाझी प ाच े तीक असल ेला munotes.in
Page 41
नािझझम
41 वि तक िच हािकत वज फडकवला .सवा चा िहटलर म ुख बन ून वतःस
‘’ युरर’’पदवी घ ेतली.
५.२.३. िहटलरच े अंतग त धोरण :
स ेवर ये यापुव च राजिकय स ेचे व प क ाला सव च स ा अस े िहटलरन े जाहीर
केले होते. इ.स.१९२३ पासून जम नीची स ा िमळव याचा य न क ेला तो इ .स.१९३३
ला पूण झाला . घटक रा या ंची स ा न क न राजक य प ावर ब ंदी घातली . वायमर
रा यघटना थिगत क ेली. अ य िहड ेनबुग या म ृ यूनंतर थिगत क ेली. अ य
िहडेनबुग या म ृ यूनंतर सव स ा हातात घ ेतली. अंतग त काय सु केले.
१) तुफानी दल आिण ग े टॅपो यं णे ारे िवरोधका ंचे समूळ उ चाटन :
िवरोधक ग ु पणे कारवाया , स ाधीशािवरोधात कट -कार थान े करतात हण ून तुफानी
दल आिण ग े टॅपो गु हेर यं णे ारे याचा नाश क ेला. िहटलर व नाझीिव चा स ुगावा
लागताच क डक कारवाई करत अस े. सरकार िवरोधका ंना िवनाचौकशी त ु ंगात स ंशियत
गु हेगारसं िश ा क ेली जात अस े.
२) कोटयावधी य ूंची िनद यपणे ह या :
िहटलर आय वंशाचा वल ंत अिभमानी होता . जगा या पाठीवर सव े वंश आय वंश
होय. यूंना जम नीत राह याचा अिधकार नाही . भूतलावर मानवजातीच े र शोषण
करणारी य ूजमत आह े अ स े जाहीरक ेले. डॉ टर , वक ल , इंिजनीअर , उ ोगपती ,
ा यापक , शा , िश कइ . यू लोकच काम करत असत . जम नी या पराभवास य ू
जबाबदार आह ेत हण ून जम नीतून ह पार क ेले. नाग रक व , सरकारी नोकरीस ब ंदी
घातली . िववा ब ंदी केली. जाहीरपण े क ल क ेली. सामुदाियक ह या कर यासाठीच ग ॅस
च बर नावाच े साधन िनमा ण केले. ४० लाख य ूंची ह या क ेली.
३) शै िणक े ातील बदल :
िहटलरन े आपली ह क ुमत सव िचर थायी हो यासाठी िश णात बदल क ेला. नाझी
त व ानावर आधा रत अ यास म तयार क ेला. नाझी म ू यांचे तुितपाठ , िहटलरच े
रा ीय जीवनातील अि तीय थान , यूंचा िनष ेध इ.चा पाठ ्यपु तकाम य े समाव ेश
केला. िश क , ा यापक नाझी प ाच े, नाझीशी िन ा असल ेले नेमले. जम न संशोधक ,
िव ान , िवचारव ंत यांनी देश याग क न ये असे जाहीर क ेले. देशाबाह ेर असल े या जम न
बुि वा ा ंना देशात परत बोलावल े. आ ेचा भंग के यास सव मालम ा ज क ेली जात
असे.
४) ल करी स ुधारणा :
जम नीचे ितसर े सा ा य तािपत करण े िहटलरच े महान य ेय होत े, यासाठी स च े
ल करी िश ण स ु केले. लढाऊ स ंघटना , तुफानी दल , िनमल करी दल या ंचा
स ा ा ीसाठी उपयोग क ेला. स ेवर येताच य ुथ संघटनेस श ा े, ल करी िश ण munotes.in
Page 42
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
42 पुरवले. त णास य ु िपपास ू बनव यासाठी यो य वयोमया देनंतर स ेनेत भारती क ेली.
वया या १० या वषा पासून ल करी िश ण िदल े. आ मक सा ा यवाद हाच जम न
जनतेचा मुलभूत ह क आह े असे िशकवल े.
५) आिथ क धोरण :
१) कामगार -उ ोगपतीचा सम वय साध याचा य न :
पिह या महाय ु ानंतर युरोपात ब ेकारीचा िनमा ण झाला ट ेसमनन े बेकारीवर िविवध
योजना तयार क े या; परंतु या या म ृ यूमुळे या अपयशी ठर या . िहटलरन े कामगार
संघटना नाझी णीत क े या. सा यवादी न े यांना अटक क ेले.िहटलरच े आिथ क धोरण
भांडवलशाहीधािज णे होत े. उ ोगध ं ाचे रा ीयीकरण , संपावर ब ंदी, टाळेबंदी
बेकायद ेशीर अिधका या ंचे कारखा यात ग ैर कार , कामगारा ंचे गैरवत न इ. संदभा त
‘’माझा लढा ‘’ याम य े मािहती मा ंडली आह े. कामगार – मालक वाद िमटव यासाठी
काट स याची िनिम ती केली.
२) बेकारी-िनमु लानासाठी उपाययोजना :
उधोगध ंदे, कारखान े पूण वेगाने सु क न ब ेकारांना काम िदल े.कामाच े तास कमी क ेले.
करमण ुक ची साधन े उपल ध क ेली. ह र द ेशातील कोळसा खाणीवर मज ूर पाठवल े.
सा यवादी य ूंना हाकलल ेले आिण उ च अिधका या ं या जागी नाझी लोका ंची नेमणूक
केली. ७० ट के बेकारांना रोजगार िदला .
३) पररा ीय आिथ क गंगाजळी व ृि ंगत :
जम नी वावल ंबी बनव यासाठी परावल ंिब व कमी क ेले. जम नीतील माल कमीतकमी
वाप न िनया तीस ो साहन िदल े. मोठया माणात िनया त केली व परक य चलन
उपल ध क ेले.
४) लोकस ंखे या भ मास ुरास ो साहन :
ि या ंनी उ ोगध ं ात काम करण े अयो य आह े. यांनी बाह ेर या े ात प ु षांशी पधा
क नय े. गृहकृ ये क न ग ृहआघाडी सा ंभाळावी . देशा या गतीला मन ु यबळाची
कमतरता नको हण ून मुलांना ज म द े याचे काम कराव े. अनेक मुलांना ज म द ेणा या
ीचा शासनातफ स मान क ेला जात अस े. अिववाहीता ंवर कर ठ ेवला, संिम िविवहास
बंदी केली.
५) शेतीची उ वलता फ ुि लत कर यात य न :
िहटलरन े अ नधा यात वावल ंबी हो यासाठी उपयोजना क े या. महायु ात पराभवाच े
कारण हणज े लोका ंना अ नधा य िमळाल े नाही . जम नीचा इ ंचभर त ुकडा द ेखील
लागवडीखाली यावा याची काळजी घ ेतली. रासायिनक खत े, तांि क उपाय इ .चा munotes.in
Page 43
नािझझम
43 उपयोग क न श ेती उ पादन िदडपटीन े वाढवल े. जिमनीची मालक मोठया माणात
जमीनदाराकड े िदली , यामुळे जिमनदरानी िहटलरला पाठ बा िदला .
६) औ ोिगक े ातील उ कष :
िहटलरन े उ ोगध ं ातही वय ंपूण हो यासाठी दोन योजना तयार क े या.शा ीय
संशोधना या सहा यान े यु योपयोगी सािह या ची िनिम ती करण े. अ सेस-लॉरे स द ेश
ा सकड े अस यान े क चा माल कमी झाला . यावर उपाय हण ून लोह खिनजा ं या
खाणीत ून उ पादनास ार ंभ केला. शा ीय ि या क न उ पादन वाढव याच े आदेश
िदले. देशभर प क े र ते, रे वेमाग , जलमाग , समु ामाग , हवाईमाग इ. वाहतूक यो य
हो यासाठी य ं साम ीचा वापर क ेला.
७) यु कल ेस अन ुकूल वातावरण :
हसा य या तहाम ुळे अपमाना या स ुडासाठी य ु ही आ य ंितक व अप रहाय गो
आहे.यासाठी श ा िनिम तीचे कारखान े,स च े ल करी िश ण , िनमल करी स ंघटना ,
डामंडळे, रायफल ल स इ . साठी य ुवकांना आ हान द ेणा या स ंघटना थापन
के या. दुबळे, अपंग, परावल ंबी लोक हणज े रा शरीरास लागल ेली याधी आह े, असे
समजून गो या घाल ून ठार मारल े. वधू –वरांची िववाहाप ूव वै क य तपासणी क ेली जात
असे. जम नीला कोण याही णी यु लढ यास स ज बनवली .
८) धािम क धोरण :
िहटलरन े सव िवरोधका ंचा नायनाट क ेला. पण ि न धमा तील क ॅथॉिलक व ोट े ट ट
पंथीयांपुढे नमत े घेतले. वतः य ेशूने यूं या ज ुलमांपासून जनत ेला मु कर यासाठी
बिलदान क ेले. हे करणारा य ेशू संत होता अस े िहटलर ने ितपादन क ेले.िहटलर
आया वंशाचा अिभमानी अस यान े कॅथॉिलका ंनी ती िवरोध क ेला. िहटलरन े िबशपाना ,
धम चारक इ .ना तु ंगात टाकल े. यांचा छळ क ेला. ाथ ना, िमरवण ुकांवर बंदी घातली
पण फारस े यश आल े नाही. शेवटी िहटलरन े प शी करार क ेला. यानुसार १) धम गु ंनी
राजकारणात भाग घ ेऊ नय े.
२) धम गु ना सरकारी नोकर समज यात याव े .
३) नाझी त व ानास िवरोध क नय े. के यास िश ा क ेली जाईल अस े ठरिव यात
आले.
९) नाझी प ाच े शु ीकरण :
राजक य िवरोधका ंना न क न सव स ा हाती घ ेतली. ल करी स ेनापतीशी वाटाघाटी
क न पाठ बा िमळवला . यामुळे सै यात नाराजी िनमा ण झाली . ही गो नाझी स ंघटनेला
आवडली नाही , यामुळे िहटलर य ुिनचला ग ेला. ७२ तासांत ४०० लोकांना गो या
घालून आप या सहकारी म ंडळ ची ह या क ेली व जम नी सै याचा रोष द ूर केला.
munotes.in
Page 44
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
44 १०) स ेचे वेक ीकरण :
िहटलर ने वायमर जास ाक , संसद, रा यस ंघटना न क ेली. याच माण े घटक
रा याच े अि त व न क ेले. सव स ा आप या हाती घ ेऊन स ेचे क ीकरण क ेले.
५.२.५ िहटलरच े पररा ीय धोरण
हसा य या तहाम य े दो त रा ा ंनी वतःचा वाथ साधला होता . वतःची य ु ातील
हानी भ न काढ यासाठी पराभ ूत रा ा ंकडून जा तीत जा त न ुकसान भरपाई घ ेतली.
यामुळे दो ताऺब ल ेष, सुडाची भावना िनमा ण झाली . इ.स.१९१३ म ये िहटलर
स ेवर आ यान ंतर हसा य तहिवरोधी धोरण वीकारल े.
िहटलरच े पररा ीय धोरणाच े व प व य ेय : रा हणज े परम े र ही नाझी या
त व ानाची िशकवण . रा ाक रता य न े याग क ेला पािहज े ही अप े ा होती .
आंतररा ीय श ेवटी पाशवी बळान ेच सुटतात हा िस ा ंत मांडला. सव वंशात
आय वंश सव े अस यान े जग िज ंक याचा व रा य कर याचा अिधकार आय वऺशाला
आहे ही ा .
िहटलरच े मुख य ेय:
अ) हसा यतहाची राखरा ंगोळी करण े.
ब) जम न वंश सव े अस ून याच े एक करण क नच बडया रा ाचा दजा ा क न
देणे.
क) दो ता ंनी घेतले या वसाहती परत िमळवण े.
ड) ांस कायमचा श ू अस यान े ते कायमच े न क ेले पािहज े.
१) हसा य तहा या िच ंधड्या के या:
नाझीन े स ा घ ेत याम ुळे आंतररा ीय राजकारणास धोका िनमा ण झाला . हसा य या
तहाने जम नीची अवह ेलना झाली हण ून तो तह न क ेला पािहज े, हे िहटलरन े जाहीर
केले.जरा न रा ा या सीमा माणसा ंनी तयार क े या आह ेत. या माणसा ंनाच
बदल याचा अिधकार आह े असे जाहीर क न रा स ंघांची साम ुदाियक स ुरि त प त
दुबळी आह े हे दाखव ून िदल े. हसा यचा तह पायाखाली त ुडवून जम नीला आ मक
बनवल े.
२) ऑ ीयाच े िवलीनीकरण (१२ माच १९३८ ):
हसा य तहा ने ऑ ीया - हंगेरीचे सा ा य न क न द ुबळे बनवल े. आिथ क मंदीमुळे
अिधक फटका बसला . ा सचा जम न- ऑ ीया एक करणास िवरोध होता . यु ानंतर
ि न सोश ॅिल ट प ाचा न ेता डॉ .एंगलबड डॉ स याच े इ.स.१९३२ म ये सरकार
थापन झाल े. नाझी प ा या पा ठ याम ुळे नॅशनल सोश ॅिल ट प ान े डॉ. डॉ सवर
दडपण आणल े. ऑ ीयात नाझी प ान े २५ जुलै १९३४ रोजी ि हए नात उठाव क ेला. munotes.in
Page 45
नािझझम
45 डॉ.डॉ सचा ख ुन झाला . अपु या ल कराम ुळे उठाव अपयशी झाला .१२ माच १९३८
रोजी िहटलरन े सै य पाठव ून ऑ ीयाचा जम न सा ा यात समा वेश केला.
३) सार ांताचे िवलीनीकरण (१३ जाने.१९३५ ) :
हसा य या तहान ुसार सारा खो यात साव मत घ ेऊन साराच े भिवत य ठरवण े असे ठरल े
होते. साराच े िवलीनीकरणा या उि शान े िहटलरन े वातावरण तयार क ेले.१३ जानेवारी
१९३५ रोजी साव मत घ ेतले व ९० ट के जम नी या बाजुने जनत ेने कौल िदला आिण
सारा ा ंताचे िवलीनीकरण क ेले.
४) जम नीचे पुनल करीकरण (१६ माच १९३५ ) :
शांतता तहावर वा या करणा या य व ेग या अस यान े तहातील अट च े बंधन
आपण मानणार नाही , असे िहटलरन े जाहीर क ेले. तहामुळे आम या भ ूमीवर अ याय
झाला आ हे ते ाणपणान े दूर कर यात य ेतील. यानुसार ऑ टोबर १९३३ ला
जागितक िनःश ीकरण प रषद ेतून जम नीने याग क ेला.रा स ंघाचा राजीनामा िदला .
जम नीएवढीच इ ं लंड- ा सला श वाढीची परवानगी ावी , परंतु िहटलर न े यास
नकार िदला . १६ माच १९३५ रोजी घोिषत केले क शा ंतता तहातील िनःश ीकरणाची
कलम े धुडकाव ून लाव ून जम नी पु हा ल करीकरण करील . इं लंड, ा स , इटली या ंना
ेसाप रषद ेत जम नीला दोषी ठरवल े. जम नी या धोरणासाठी ा ंको-रिशया आिण
रिशया -झेको लो ह।िकया तह कर यात आला .
५) अँ लो-जम न नािवक करार (१८ जुन १९३५ ) :
जम नीिव ा स , रिशया, झेको लो ह।िकया या ं यात करार झाला . इं लंडशी सागरी
े वाब ल पधा न कर याची िहटलरन े जाहीर क ेले. यामुळे १८ जून १९३५ रोजी
इं लंड-जम नी या ं यात नािवक करार झाला . इं लंड या ३५ ट के जम नीची ना िवक
दलाची स ं या असावी अस े ठरले.
६) पोलंड-जम नी करार (२६ जानेवारी १९३४ ) :
पोलंडमधील जम न अ पस ं याका ंवर पोिलश सरकार अ याय करीत अस याची त ार
रा स ंघाकड े केली होती . िहटलरन े पोिलश सरकारशी न ेहाचे धोरण वीकारल े. कारण
रा स ंघा या स ंनदेवर १९३३ म ये िव ास य क ेला होता , जम नीला
ल कारीकरणाची परवानगी िमळाली होती . इं लंड- ा सशी स ंबंध िबघड यास
राजकारणात एकट े पडू नये हण ून मै ीची गरज होती . यूं या क लीम ुळे रिशयाच े
संबंध खराब झाल े होते. यामुळे जम नीने पोलंडशी १० वषा चा अना मणाचा करा र २६
जानेवारी १९३४ म ये केला.
७) हाईनल ँडवर ताबा (७ माच १९३६ ) :
अँ लो-जम न नािवक करारान ंतर श ो पादानात च ंड वाढ क ेली. भूदल, हवाईदल ,
आरमार स ुसंघिटत क ेले. हसा य या तहान े हाईनल ँडिनल करी टाप ू बनवला होता . munotes.in
Page 46
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
46 लोकांनी तहात या द ेशात ल करीकरणा स मा यता िमळाली . िहटलरन े ७ माच १९३६
रोजी हाईनल ँडम य ेसै य पाठव ून याचा ताबा घ ेतला. या कृ याचा रा स ंघाने िनषेध
केला.
८) इटली -जम नी सम ेट (२५ ऑ टोबर १९३६ ) :
ा स -रिशयाच े नेहसबंध अश य होत े. इं लंड या म ै ीचा िव ास न हता . यु
प रि थ तीत िव ास ू िम हण ून इटलीची िनवड क ेली. मुसोिलनीला जम नीची भीती
होती. कारण इटली या बा कन द ेशात जम न व ेश कर ेल. याच माण े रा स ंघाने
इटलीला दोषी ठरवल े. यातून मै ी सम ेत झाला . हसा य तहान े इटलीची फसवण ूक झाली
होती. लंडन तहान ुसार इटलीला बळ कावल ेला द ेश दे यास दो तानी िवरोध क ेला.
िहटलर -मुसोिलनी या ंची ताि वक भ ूिमका एक होती , यामुळे यां यात सम ेट झाला .
९) जनरल ँको या यादवीला पाठ बा (१९३९ ):
पेनम य े लोकशाही राजवटीम ुळे स ेसाठी यादवी स ु झाली . रिशयान े आिथ क मदत
सा यवा ा ंना केली तर जनरल ँको या यादवीत भाग घ ेत यान े इटली , जम नीने
याला मदत क ेली. इ.स.१९३९ म ये जनरल ँकोचा िवजय झाला व तो प ेनचा म ुख
बनला .
१०) अॅि टकॉिम टन करार व रोम –बिल न-टोिकयो अ (१९३६ ) :
िहटलरन े सा यवादाला िवरोध क न पाि मा य रा ा ंची सहान ुभूती िमळवली .जनरल
ँकोला मदत क ेली, यावेळी इटलीशी घिन स ंबंध आला . रोम-बिल न एकज ूट िनमा ण
झाली. जपान सा यवादाचा क र िवरोधक अस यान े िहटलरन े २५ नो ह बर १९३६
रोजी जपानबरोबर करार क ेला. इटलीन े या करारात इ .स.१९३६ म ये वेश केला.
यामुळे रोम-बिल न-टोिकयोअ /अॅि टकॉिम टस सा यावादािवरोधी करार झाला .
११) सुडेटन द ेशाचा ताबा (३० स ट बर १९३८ ) :
युरोपातील य ु टाळ यासाठी इ ं लंड, ा स या ंनी म य थीच े धोरण वीकारल े.५०
ट के जम न वंशीय द ेश जम नीला ावा अस े इं लंड, ा स न े यांनी सा ंिगतल े; परंतु
झेक सरकारन े याला िवरोध क ेला. िहटलरन े १० िदवसा ंची मुदतवाढ िदली . झेक
सरकारन े ल िदल े नाही . ॅकिलन -डी- झवे टने तोडगा हण ून वाटाघाटीत ून शांतता
िनमा ण कर याचा य न क ेला. यातून युिनच करार ३० स ट बर १९३८ रोजी झाला .
च पंत धान उलाडीयर , मुसोिलनी , च बरलेन, िहटलर या ंची २९ स ट बर १९३८ रोजी
युिनच य ेथे भेट झाली व करार झाला . या काराराला न ुसार य ुिनच करार हणतात .तो
पुढील माण े -
१) थला ंतर १ ऑ टोबरपास ून सु होईल .
२) १० ऑ टोबरपय त थला ंतर कर यास परवानगी , इमारती , यं णा न क नय े
असे करारात ठरल े. munotes.in
Page 47
नािझझम
47 ३) जम नी, ि टन, ा स , इटली , झेको लो ह।िकयाच े आंतररा ीय म ंडळ थापन
करावे.
४) मंडळाकड ून सीमार ेषा ठरवा यात .
५) चार स ाहा ं या आत स ुडेटन म ु करावा . युिनच कराराच े झेक सरकारवर दबाव
आणला व १ ऑ टोबरला जम न सेना सुडेटनम य े घुस या आिण स ुडेटन ा ंताचा
पूण ताबा घ ेतला.
१२) झेको लो ह।िकयाचा स ंपूण ताबा (२३ माच १९३९ ) :
िहटलरन े जम न वंशाचे एक सा ा य िनमा ण कर यासाठी ऑि या , सुडेटन ा ंत
ता यात घ ेतला. यानंतर झ ेको लो ह।िकया या अ ंतग त अशा ंतता िनमा ण केली. १५
माच १९३९ रोजी िहटलर वतः ागम य े हजर होता . बोहेिमया, मोरेि हया,
लो हािकया जम नीकड े थेिनया ह ंगेरीस जोडला . झेको लो ह।िकया २३ माच १९३९
रोजी जम नी या अ ंिकत क े याच े जाहीर क ेले.
१३) मेमेल बंदराची ा ी (२३ माच १९३९ ) :
िहटलर प ूव िश या या उ र सीम ेवर म ेमेल या प ्याकड े ल वळवल े. २० माच
१९३९ रोजी िहटलर रब ेन ॉपला िलथ ुिनयात पाठव ून मेमेल द ेश ह ता ंत रत
कर याचा आद ेश िदला . यानंतर िवनात ार २३ माच १९३९ रोजी म ेमेल बंदर
िहटलरला िदल े.
१४)रिशया -जम नी अना माणाचा करार (२४ ऑग ट १९३९ ) :
िहटलरन े रिशया या ट ॅिलनशी ग ु संधान बा ंधून थम जम नी-रिशया यापारी करार
केला. पुढे अना माणाचा करार १० वषा साठी क न जगाला आ या चा जबर ध का
िदला. यानुसार (१) दोघांपैक एकावर ह ला झा यास द ुस यान े तट थ राहाव े.
(२) पर परा ंवर आ मण क नय े. या कराराम ुळे सा यवादीिवरोधी कराराचा श ेवट
झाला.
१५) पोलंडवर आ मण व द ुस या महाय ु ाची स ु वात :
पोलंडशी इ .स.१९३४ म ये अना माणाचा तह क ेला. िहटलरन े पोल ंडकडे अनेक
माग या क े या. याम य े डॅिझंग बंदर जम नीला ाव े. पूव िशयाला जा यासाठी
कॉ रडॉरमध ून व ेश ावा . डॅिझंग बंदर मु ठेवले जाऊन पोल ंडचे आिथ क िहतस ंबंध
सुरि त ठ ेवू, या या माग या हो या . जम न अ पस ं याकावर पोिलश सरकार अ याचार
करत आह े, असा आरोप िहटलरन े केला. पोलंडने िहटलर या माग या ंना नकार िदला .
अखेर २९ ऑग ट १९३९ रोजी स ंपूण पोला ंडची मागणी िहटलरन े केली. पोलंडने
यालाही नकार िदला . यामुळे िहटलरन े १ स ट बर १९३९ रोजी पोल ंडम य े सै य
पाठवल े. िहटलरला या क ृ यामुळे ३ स ट बर १९३९ रोजी इ ं लंड, ा स जम नीशी य ु
पुकारल े आिण द ुस या महाय ु ाला ारंभ झाला . munotes.in
Page 48
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
48 आपली गती तपासा :
.१ िहटलरच े पररा ीय धोरण द ुस या महाय ु ास जबाबदार होत े का?
५.३ सारांश
पिह या महाय ु ानंतर जम नीवर हसा यचा तह लादला ग ेला.तो तह न कर याचा
जम नीने य न क ेला. यामुळे जम नीबरोबर इटालीतही ह क ुमशाही उदयास आली .
यांनी आप ला देश साम य शाली बन यासाठी अ ंतग त व परद ेशी धोरण आ मक
व पाच े राबवल े. यातूनच द ुसरे महाय ु सु झाल े.
५.४
.१ िहटलरच े अंतग त धोरण प करा .
.२ िहटलर या पररा ी य धोरणाच े टीका मक परी ण करा .
५.५ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज. जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ. सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ. सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य .न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगाचा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजयान ंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासातील ि थ यंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in
Page 49
49 ६
जपानमधील ल करवाद
घटक रचना
६.० उि ्ये
६.१ तावना
६.२ जपानमधील ल करवादाचा उदय व िवकास
६.३ जपान या ल करवादा या काळातील घटना
६.४
६.५ संदभ
६.०. उि ्ये
जपानमधील ल करवादा या उदयाची कारण े अ यासण े.
ल करवादा या काळातील घटना .
६.१ तावना
िहटलर या आ मक धोरणाम ुळे दुसरे महाय ु सु झाल े. याच व ेळी महाय ु ात अन ेक
घटक जबाबदार होत े. यातूनच महाय ु सु झाल े. यु सु झा यापास ून यु आघाडी
व राजन ैितक पातळीवर लढल े गेले. यामुळे जम नीचा व ित या गटाचा पराभव झाला . या
यु ामुळे संपूण जगावर प रणाम झाल े. याचा एक भाग हण ून रा स ंघ न क न
जागितक शा ंतता व स ु यव था राख यासाठी स ंयु रा ्संघटना थापन कर यात
आली . या स ंघटने या मा यमात ून अन ेक राजक य व अराजक य व पाच े काय
कर यात आल े. अजूनही ही स ंघटना काय करत आहे.
६.२. जपानमधील ल कर वादाचा उदय व िवकास
जगा या इितहासाचा अ यास करताना इितहासकार जपान या इितहासाला मह वाच े
थान द ेतात कारण म ेईजी ा ंतीपास ून ते आधुिनक काळापय त जपानन े वेळोवेळी अन ेक
संकटात आपली गती घडव ून आणली . आिशयातील या लहानशा रा ान े अित शय
कमी व ेळात क ेलेले चंड भरभराट ही खरोखर आ या ची गो होती . या गतीच े ेय
जपानी लोक धाडशी , परा मी , मह वाका ं ी, काटक व च ंड रा वादी अस यान े
रा ासाठी कायम याग कर याची भावना या ंनी ठेवली. देशा या साव भौम वाब ल
कधीही तडजोड वी कारली नाही .आप या अ ंतग त गतीसाठी पा ा य रा ा ंची
कोणतीही मदत वीकारली नाही . तसेच पा ा या ं या राजक य त व ानाचाही वीकार munotes.in
Page 50
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
50 केला नाही . यामुळेच जपानवर कोणत ेही युरोिपयन रा आपला ह क बजाव ू शकल े
नाही.
स ाट म ेईजी या म ृ युनंतर जपान या राजकारणात स ाट ज ो , राजक य प , ल कर ,
शासन झ ैब तू ही मह वाची स ाक े होती. स ाट घटना म ुख होता व इतर स ाक े
भावगट य नशील होता . ज ो न ेते पिह या महाय ु ा या समा ीपय त भावी होत े.
ज ोकड े शासनाची , राजक य प ा ंची तस ेच समा ीबरोबर िनय ं णाची स ू े होती .
पिह या महाय ु ा या समा ीबरोबरच राजक य प व शासन या ं या सहकाया चा काळ
सु झाला आिण ज ोच े मह व कमी झाल े.
इ.स.१९३० नंतर जपानमधील राजकारणाचा स ासमतोल ल करा या बाज ूने झुकू
लागला . स ाटाबरोबर य स ंपक साध याची परवानगी ल करातील सव च
अिधका या ंना होती . मं ी मंडळ बनव याम य ेही ते साि य असत . जपानी ल कराची
वतःची िश ण य ं णा होती .या ल करान े आंतररा ीय े ात मह वा या कामिग या
पार पाडल े या अस यान े स व सामा य जनत ेत ल कराब ल सहान ुभूती होती . यामुळे
हळूहळू जपानम य े ल कराच े मह व वाढ ू लागल े,१९३१ ते १९४१ या काळात
ल कराचा मोठा दबदबा जपान म य े िनमा ण झाला .
६.२.१. ल करवादा या उदयाची कारण े
१) मेईजी ा ंती:
१८६८ म ये शोगुनशाहीचा आणत होऊन स ाट म ु सोहीता ं या का रिकद ला स ु वात
झाली. या याच काळात म ेईजी ा ंतीला ार ंभ झाला . स ाटा या भावी न ेतृ वामुळे
जमीनदार , सरंजामदार , सामुराई या सवा नी आपल े परंपरागत अिधकारा या दोरार व
जपानी लोका ं या सहकाया ने जपानची आिथ क, राजक य व सामािजक े ात च ंड
गती घड ून आणली . पुढील ३० वषा या काळात जपानची औ ोिगक ,शै िणक ल करी
गती ही य ुरोिपयन रा ा ं या वचा द झाली . जपानमधील कारखा यात य ेक व त ूंचे
उ पादन होऊ लागल े, दळणवळण वाढल े, आरमाराचीताकद वाढली . हे सव करताना
पा या य रा ा ंकडून कज िकंवा इतर साह य जपानन े घेतले नाही ,आपली स ं कृती
परंपरा, चालीरीती , धम कायम ठ ेवून जपानन े आ ध ुिनक करण घडव ून आणल े.याच
काळात स ंपूण आिशया व आि का ख ंडात पाि मा या ंची वसाहतवादी पधा वाढल ेली
होती. शि शाली बनल े या जपानला द ेखील या पध त उतराव ेसे वाटू लागले.जपानचा
िव तार घडव ून आणावा असा सा ा यवादी िवचार िस होऊ लागला . यातूनच
जपानन े आ मकवाद वीकारला . या आ मक धोरणात तर या ंना माणाप े ा जा त
यश िमळत ग ेले हण ून जपानची मह वा ंकां ा वाढत ग ेली व काही काळातच जपान
ल करवादी व ृ ीचा बनला .
२) ल कराच े आधुिनक करण :
मेईजी य ुगातच ल कराकड े अिधक अिधक ल प ुरवले गेले होते. जपानम य े पूव पास ून
सामुराई वग ल करी वगा त काय करीत अस े परंतु स ाटान े सरंजामशाही न क न
सामुराई वगा चे पुनव संन घडव ून आणल े. यामुळे ल करात आम ुला बदल घड ून munotes.in
Page 51
जपानमधील ल करवाद
51 आले.इ.स.१८७३ म ये सै याची ार े सवा क रता उघड यात आली . सामुराई लोका ंना
दूर न करता पायदळ , नािवकदलात व पोलीस दलात या ंना मह वाची पड े िदली .
सामुराईना यो य जागा िमळा याम ुळे यांनी ामािणकपण े देशा या िवकासाला हातभार
लावला .स ाटान े स ची ल करभरती क न रा ीय स ेना उभारली .या स ै याला
युरोिपयन आध ुिनक िश ण द े याची तरत ूद केली. यासाठी जम न व च ल करी
अिधका या ं या न ेमणुका के या अन ेक श ा ाऺच े व दा गो याच े कारखान े काढल े.
समु ाचा उपयोग क न भ य आरमार उभारल े.जपानम य े आधीपास ूनच ल कराब ल
आदर अस यान े अनेक धाडशी त ण ल करात भरती झाल े. बळ ल कर िनिम तीमुळे
ल करवादाला चालना िमळाली .
३) जपानच े िवजय व रा िन ेत वाढ :
मेईजी या ा ंतीमुळे आध ुिनक बनल े या व बळ ल करी ताकद िनमा ण झाल े या
जपानन े को रयासारखा सम ृ द ेश िमळव यासाठी चीनिव १ ऑग ट १८९४ रोजी
यु पुकारल े. आकारान े व िव तारान े बलाढय असल े या चीनवर आ मण कर याच े धैय
जपानन े दाखव यान े जगालाही आ य वाटल े. जपानन े या य ु ाला चीनचा भाव क न
सवा ना मोठा ध का िदला . या िवजयाम ुळे जपानला पाट ऑथ र, ला ओतुंग ि पक प ,
फाम सा , पे काडोस ही मह वाची ब ंदरे व यु खंडणीही िमळाली .या िवजयाम ुळे जपानी
जनतेला व ल कराचा आ मिव ास मोठ ्या माणात वाढला . जपान या अ ंतग त
राजकारणात ल करी न े यांना मह व ा झाल े.आिशयात जपानन े िव तारवादी
धोरणाचा पाया घा तला.
जपान या या िवजयाची दखल बडया बडया य ुरोिपयन रा ा ंनी घेतली. आिशया ख ंडात
रिशयान े िव तार कर यास स ु वात क ेली. जपान या िवजयाम ुळे रिशयाला राग आला
होता याम ुळे यान े ा स व जम नी या साहा यान े जपानवर दबाव आण ून पोट ऑथ र व
लाओत ुंग ि द क प ची नला परत द े यास भाग पाडल े. या घटन ेमुळे जपानम य े
रिशयािव अस ंतोषाची लाट पसरली . आप या स ैिनकांनी िवजय िमळव ून द ेश
िजंकायच े पण आ ंतररा ीय दबावान े ते परत करायच े याला जपानन े िवरोध क ेला.
रिशयाचा धोका इ ं लंड या आिशयातील वसाहत ना िनमा ण झा याम ुळे रिशयािव
इं लंड जपान या ं यात १९०२ म ये मै ी तह झाला . तहामुळे जपान या आ मकवादास
बळकटी िमळाली व जपानन े १९०४ -०५ म ये रिशयाचा पराभव क न आप या
अपमानाचा प ुरेपुर बदला घ ेतला. पोट माउथ या तहान े जपान या को रयातील
िहतस ंबंधाना रिशयान े मा यता िदली . साखळीत ब ेट जपानला िमळाली . या यु ात
जपानी ल करा या ऐ याम ुळे व बळ रा ंभावन ेमुळे िवजय िमळाला होता . ल करी
िवजयाम ुळे आंतररा ीय राजकारणात जपानच े मह व वाढल े. जपानच े आरमार
इं लड या खालोखाल मह वाच े मानल े जाऊ लागल े. या घटन ेमुळे जपानी ल करवादास
खतपाणीच िमळाल े.
इ.स. १९१० म ये जपानन े को रयाचा ताबा घ ेतला व पािह या महाय ु ात मोठ ्या
आ मिव ासान े दो त रा ा ं या बाज ूने वेश केला. दो त रा ा ंनाही जपानच े मह व
पटले आहे. पािह या महाय ु ाचा फायदा घ ेऊन जपानन े जम नीचे अनेक द ेश िजंकले. munotes.in
Page 52
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
52 चीनवर वच व िनमा ण कर यासाठी २१ माग या चीनकड े पाठिव या . यातील काही
माग या चीनन े मा य क े या. या महाय ु ात जपानच े काहीही न ुकसान झाल े नाही व
याची ताकद अिधक व ृि ंगत झाली . जपानन े वरील िवजया ंम ये िमळाल े या आिथ क
फाय ाचा उपयोग ल करी ताकद वाढ व यासाठी क ेला. यु ानंतर प ॅरीस शा ंतता
प रषद ेत जपानला पािह या पाच महास ा ंम ये थान िमळाल े. यामुळे अिधकच
आ मक बनला ग ेला.
४) जपानची राजक य ि थती :
जपानम य े लोकशाहीचा वीकार क ेला गेलेला होता . इ.स.१९१८ ते १९३२ या १५
वषा या काळात १२ मं ीमंडळे स ेवर आली होती . िनरिनरा या राजक य प ा ंनी
आपली म ंि मंडळ थापन क ेली होती . ही मं ीमंडळे कधी अ पमतातील तर कधी
सयुं होती .या मंि मंडळानी उदारमतवादी धोरणाचा वीकार क ेला.लोकशाही यव था
बळकट कर याचा य न क ेला या लोका ंना ल करी न े यांचे वच व नको होत े.लोकशाही
यव था बळकट नको होत े याम ुळे ल करी स ेला राजक य े ापास ून दूर ठेव याचा
यांना वेळोवेळी त न क ेला. यातून संघष मय ि थती िनमा ण झाली .
पिह या महाय ु ानंतर लोकशाहीचा योग जपानम य े उ साहान े सु झाला .हाराताकाशी
या सेसुकाई प ा या न े यांचे सरकार १९१६ ते २१ या काळात थापना झाल े परंतु
झेब सू या धनीक स ंघा या क ृपाछ ाम ुळे व आिथ क गैर यवहाराम ुळे हे मंि मंडळ बदनाम
झाले. १९२२ ते २४ या काळात तीन म ंि मंडळ आरमारी अिधका या ं या न ेतृ वाखाली
कशीबशी िटकली . यानंतर का तोमेकाई या क ेनािसकाई प ाचा न ेता पंत धान झाला .
याने सै यादालाची कपात व सरकारी खचा त काटकसर कर याच े धोरण वीकार यान े
ल करात अस ंतोष पसरला .१९२७ म ये जनरल तनाका अिधकारावर आला पण याला
राजीनामा ावा लागला .१९२९ म ये थामाग ुची ओसाची हा प ंत धान बन ला, या या
मंि मंडळान े आरमाराच े बळ कमी कर याचा िनण य घेत यान े याचा ख ुन झाला .
या सव घटना ंचा अथ इतकाच होता क जपानम य े लोकशाहीला अपयश य ेत चालल े
होते.जपानी लोका ंनी सुरवातीपास ून लोकशाहीला पाठ बा िदला नाही . मं ीमंडळा या
अपयशाम ुळे याम य े भर पडत ग ेली.आंतररा ीय दबावाप ुढे लोकशाही सरकार
अनेकवेळा झ ुक यान े सतत िवजय िमळवीत असल े या ल करा या लोका ंनी अिधक
पाठ बा िदला . यावेळी जपानम य े Fox and lion चे त व ान िस झाल े.
ल करातील िवजय िमळवणार े नेते व सैिनक िसह आह ेत आंतरा ीय दबावाप ुढे झुकणार े
लोकशाहीच े नेते को ह े आहेत. चार स ु होऊन १९३० नंतर ल करशाहीची वाढ होत
गेली.
५) झैब सू गटाच े काय :
जपान या इितहासात झ ैब त ूहे नाव मह वाच े मानल े जाते. या गटाची िनिम ती मेईजी
ांतीपास ून झाली . मेईजी ा ंतीत साम ुराई गटाच े मह व कमी झा ले. यामुळे या वगा ने
उ योगध ं ां या े ात व ेश केला. सामुराई गटाच े मह व कमी झाल े. यामुळे या वगा ने
उ ोगध ं ा या े ात व ेश केला. सामुराई जमात म ुळातच ह शार अस यान े यांनी munotes.in
Page 53
जपानमधील ल करवाद
53 आिथ क े ाला न ेतृ व देऊन यो य िश त लावली .देशा या राजकारणात प ूव पास ूनच या
जमातीला मह व अस यान े यांचा आिथ क व राजक य े ातील उ चपद था ंशी
जवळच े संबंध िनमा ण झाल े. यातूनच झ ैब सू या उ ोगसम ूहांचा उदय झाला . या झैब सू
गटाने वतः या मालक च े औ ोिगक स ं थांचे जाळ े संपूण देशभर िनमा ण केले. या
उ ोगसम ूहाम य े जपानम य े कोट्याधीश २० कुटुंबाचा समाव ेश होता . यापैक िम स ुई,
िम सुिबशी, सुिमतोमा , ही सु दा चार क ुटूंब अितशय मह वाची होती . यांनी िनमा ण
केलेले उ ोगसम ूह च ंड होत े. या संघटनेतील घटका ंनी उ च न े यांचे राजक य वच व
वाढव या चे काम क ेले. या वगा या कामिगरीम ुळे जपानन े औ ोिगकरण , दळणवळण ,
शेतीची गती , कापड यवसाय , वीजिनिम ती, खिनज उ ोग , बँका या सव े ात च ंड
गती घड ून आली . या गतीम ुळेच ल करी ताकदही वाढली .
१) जपानची आिथ क ि थती :
१९२७ म ये जपानी आिथ क ि थती समाधानकारक न हती . बडे उ ोगपती व यापारी
मोठ्या माणात नफा कमवीत होत े. परंतु सव साधारण जनत ेला रा ीय स ंप ीचा यो य
वाटा िमळत न हता .१९२९ म ये आल े या जागितक म ंदीने जपानला भयाच े आिथ क
संकटाला त ड ाव े लागल े. जपानी िनया तीत ५० ट के घट झाली .देशात ब ेकारी
वाढली ,तांदुळाचे भाव कमी होत ग ेले.जपान या उ र प ूव भागात अ नधा याची ट ंचाई
िनमा ण झाली . शेकडो लोक उपासमारीन े मेले.१९३१ म ये सरकारन े सुवण मु ा र
के याने थोडीफार प रि थती बदलली . िनया तीत वाढ झाली असली तरी परक य
गंगाजळी आट यान े आिथ क व औ ोिगक े ावर वाईट प रणाम झाल े. आंतररा ीय
सहकाया ची भावना कमी होत अस यान े जपानी न े यांना सा ा यवादाचा प ुर कार
कर याची गारच वाट ू लागली .
एका बाज ूला आिथ क प रि थती िबघडल ेली असताना द ुस या बाज ूला जपानची
लोकस ं या वाढत चालली होती . पा य रा ा ंनी थला ंतरण कायद े केले या जपानी
लोकांना परक य व ेश बंद झाला . यामुळे अित र लोकस य ेची सम या िनमा ण झाली .
यातून सुट यासाठी जपानसमोर तीन माग होते आिण त े हणज े परदेशगमन जागितक
बाजारप ेठेत िशरकाव व ाद ेिशक िव तार . परक या ंना जपान या परद ेश वा त यावर
बंधने घात याम ुळे पिहला माग श य न हता , जकातीच े दर वाढ याम ुळे व जागितक
यापारी करार र झा यान े जागितक बाजारप ेठेत िटकाव धरण े कठीण होत े. यामुळे
जपानन े ितसरा माग हणज ेच िव तारवादी धोरण वीकाराव े अशी मागणी होऊ
लागली .या धोरणा तून ल करशाहीला चालना िमळाली .
७) ल करी त व ानाचा सार :
पिहल े महाय ु ते दुसरे महाय ु या काळात ह क ुमशहाचा कालख ंड िनमा ण झाला होता .
रिशयात सा यवादी , इटलीत फ ॅसी ट व जम नीत नाझी या ह क ुमशाही स ा िनमा ण
झा या .या सवा चे व प आ मक होत े.अशाच व पाची ल करी ह क ुमशाही
जपानम य े उदयास होऊन नव े रा ीय त व ान िनमा ण केले.पाि मा य िकराणाम ुळे
जपान या नागरी जीवनात बदल झाल े पण राजक य प बदनाम झाल े. यामुळे नवे munotes.in
Page 54
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
54 रा ीय त व ान भावी ठरल े. जपानम य े सामुराई व श ेतकरी या ंना मह वाचे थान
होते. औ ोिगकरणाम ुळे इं लंड अम े रकेसार या रा ात नवीन वग तयार झाला
होता.तसे जपानम य े घडल े नाही . झैब सू गटाब ल नाग रकाम य े ेष िनमा ण झाला
होता व ल कराची समाजात ित ा वाढली होती .
जपानम य े िकताइ क , गोडोस ै यो व ओकावा श ुमेई यांनी ल करी त व ानाचा सार
केला.ितघां या ेरणा िभ न हो या पण य ेय एकच होत े. िकताइ क च े त व ान
समाजवादावर आधा रत होत े. उ ोगध ं ावर आधा रत समाज यव था िनमा ण क न
बळ अशा क स ेकडे स ा सोपवावी . या स ेने कठोरपण े अथ यव थ ेचे िनयं ण
करावे.अशी क ीय स ा िनमा ण कर यासाठी ल करी ब ंड कराव े असे यान े सांिगतल े.
गोदोस ै योने पा ा यिकरणला िवरोध क ेला. भांडवलशाहीचा तो े ा होता . याने
आ मक रा वादी चळवळीला खतपाणी घातल े. ओकावा श ुमेई यान ेही सा ा यवादाचा
सार केला. ल करातील अिधका याबरोबर याच े चांगले संबंध होत े. या ल करवादी
िवचारव ंतानी ल कराची िश त , िन ा या ंचा उपयोग क न जपानी ितमा ितमा िनमा ण
कर याचा य न क ेला.शासनावर ल कराच े िनयं ण असाव े. रा वादाला आ मक
व प द ेऊन जपानच े सा ा य वृि ंगत कराव े या िवचारा ंचा चार क ेला.
८) रा वादी ा ंितकारी स ंघटना :
या काळात जपानम य े अनेक उ रा वादी स ंघटना ंनी ल करवाद जोपास याच े काय
केले. यापैक कोक ू युकाई या स ंघटनेने १९३० म ये पाचस ू ी योजना कराव े, िवदेशात
जपानचा भाव वाढवावा , सैिनक व नािवक दलात ल करी भावना वाढवावी ,पा ा य
िश णाऐवजी रा ीय िश ण ाव े, घटना मक सरकार अिधक काय म बनवाव े या
माग या क े या,ही संघटना िवरोधका ंनी ह या करण े आपल े पिव कत य मानीत अस े.
सरकारिव अस ंतोष वाढल े या ब ेकार त णा ंनी सोक ुराकाई स ंघटना थापन
के या.या संघटना ंनी ख ुण करण े, दहशत बसिवण े, सरकारी खाजी या ंवर दरोड े टाकण े
यासार या कारवाया क े या. यांनी ल करी अिधका या ंचे साहा य होऊन स ंघटनेत
िश त आणली .
जपानम य े यॅक ेगन सोसायटी ब लड लीग या ा ंितकारी स ंघटना ंनी आ म क
रा वादाचा प ुर कार क ेला. यॅक ेग सोसायटीच े येय जपानी सा ा य वाढवायच े
होते.तर लड लीगच े येय जपानची जीवनप ती वाचिव याच े होत े.या स ंघटनेत
भूसैिनक, नौसैिनक, शेतकरी , बेकार त ण सामील झाल े. याच स ंघटना ंनी लोकशाही
सरकार उलटव यासाठी १५ मे १९३२ म ये अनेक राजक य प ुढारी व धिनका ं या
ह या क े या. यामुळे ल करवादाला चालना िमळाली .
आपली गती तपासा :
.१ जपान मधील ल करवादा या उदयाची का रणे सांगा.
munotes.in
Page 55
जपानमधील ल करवाद
55 ६.३.जपान या ल करवादा या काळातील घटना
१) वॉिशंगटन प रषद (१९२१ ) :
जपानन े आप या िव तारवादी धोरणाला चालना िमळ यासाठी च ंड श ा िनिम ती व
नािवक दलात वाढ कर यास स ु वात क ेली.पॅसीिफक महासागरात जपानन े मोठी म ुसंडी
मारली याव ेळी अम ेरेकेचेही िहतस ंबंध या सम ु ात ग ुंतलेले अस यान े अमे रका व
जपानम य े नावीक पधा सु झाली . भिव यकाळात जपान हा आपला मोठा पध क
होईल ही भीती अम ेरेक ला वाट ू लागली हण ूनच जपान या आ मकवादाला पायब ंद
बसावा व आरमाराची ताकद कमी हावी यासाठी वॉिश ं टन य ेथे इथे एक आ ंतररा ीय
प रषद ११ नो ह बर १९२१ रोजी भरिव यात आली .या प रषद ेत ि टन , ा स , इटली ,
जपान व अम े रका ही पाच रा े सहभागी झाली .यावेळी जपानवर नाविकदलाबाबत
पुढील िनण य लाद यात आल े.
१) अमे रका, इं लंड व जपान या ं या नौदलातील एक ूण जहाजा ंचे व पाणबुड्यांचे वजन
५-५-३ (टनेज) या माणात राहील .
२) मॅ रयाना , माश ल, कॅरोलीया , युराईल या शा ंत महासागरातील ब ेटांवर जपानन े
िक ल े बांधू नयेत.
३) शांटूग ांतवार चीनच े भु व मा य कर यात आल े.
४) १९०२ म ये झालेला इं लंड जपान तह र क ेला. भिव यात या दो ही रा ात वाद
िनमा ण झा यास अम े रका, इं लंड, जपान या ंनी आपसात िवचारिविनमय क न
िनण य यावा .
५) १० वष कोण याही रा ाला मोठ ्या यु नौका बा ंधता य ेणार नाही .
या प रषद ेतील वरील िनण यामुळे जपानम य े चंड अस ंतोष पसरला . यातच अम े रकेने
१९२४ म ये अमे रकेत जपानी लोका ंना वा त याच े िनब ध घालणारा कायदा पास
के याने जपानचा वािभमान द ुखावला ग ेला. अमे रकेब ल स ुडाची भावना िनमा ण
झाली. ल करीवादी व ृ ी कमी हो याऐवजी आणखीनच उफाळ ून आली .
२) मांचु रया करण :
जपान या इितहासात मा ंचु रया करण ह े मह वाच े ठरल े.कारण या घटन ेपासूनच
जपानम य े ल करशाहीला स ु वात झाली . इ.स.१९३१ पय त जपान जबरद त
आ मक बनला होता . यातून यान े मांचु रयावर आ मण क ेले. खरे तर मा ंचु रया हा
ांत चीनचा अिवभा य घटक होता .पण या िठकाणी य ुरोिपयन रा ा ंनी व ेश क न
ग धळाची ि थती िनमा ण केली होती . इ.स.१९९४ म ये चीन जपान या ं यात य ु
होऊन यात जपानचा िवजय झाला .यावेळी जपानला लओत ुंगि क प , पोट ऑथ र व
डेरीयन ताबा िमळाला होता तस ेच मांचु रयात व ेश कर याची स ंधी िमळाली . munotes.in
Page 56
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
56 रिशयान े मा ा स व जम नी या मदतीन े जपानवर दबाव आण ून चीनच े देश
सोड यास भाग पाडल े व १९९६ म ये चीनकड ून पोट ऑथ र व ड ेरीयन ही ब ंदरे
िदघ मुदती या करारान े घेतलीलग ेच १८९८ म ये लाओत ुंगाचा द ेश िदघ मुदतीसाठी
भाडेप ी िमळिवला , तेथे रे वेमाग ब ांध याचा अिधकारही िमळवला ,को रया व
मांचु रयात आपल े िहतस ंबध वाढवल े.जपानम य े रिशयािव वातावरण ताप ू
लागल े.१९०२ या इ ं लंड जपान तहान ंतर मा ंचु रयात ून फौज कड ून घे याचे मा य क ेले
पण हे वाचन पाळल े नाही याम ुळे जपान या को रयातील िहतस ंबंधाना रिशयान े मा यता
ावी व याबद यात रिशया या मा ंचुरीयातील िहतस ंबंधाना जपान मा यता द ेईल अशी
मागणी क ेली.पण रिशयान े दुल के याने १९०४ -०५ म ये उभयतात य ु घड ून
आले.या यु ात रिशयाचा पराभव होऊन जपानला लाओत ुंग,पोट ऑथ र व ड ेरीयन ब ंदरे
परत िमळाली .मांचू रयन र े वेचा दि ण भाग िमळाला .या अिधकाराला चीनची मा यता
आव यक होती हण ून २२ िडस बर १९०५ रोजी जपानन े चीनशी करार क ेला.या
करारान ुसार जपानला ाद ेिशक व यापारी ह क िमळाल े,को रया या सीम ेवर
लाओत ुंगपासून मा ंचु रयात रिशयाचा व दि ण मा ंचु रयात जपानचा भाव
वाढला .जपानन े दि ण मा ंचु रया “द साउथ मा ंचु रयन र े वे कंपनी ” थापना क न
दि ण मा ंचुरीयाचा व ेगाने िवकास क ेला.१९०७ म ये मा चीनन े एका ि टीश क ंपनीशी
रे वेसंबंधी करार क े याने जपान या िहतस ंबंधाना बाधा िनमा ण झाली . यामुळे जपानन े
१९०७ म येचं रिशयाशी करार क न दि ण मा ंचुरीयातील आप या िहतस ंबंधांना
मा यता िमळवली उ र मा ंचु रयात रिशयाच े भु व मा य क ेले.येथील मा ंचु रया
िबकट बनत ग ेला.
३) मांचु रयाचे मह व व जपानचा िव तार :
सुमारे ३,८२,००० चौरस म ैलाचा मा ंचुरीयाचा िव त ृत द ेश अितशय स ुपीक व
खिनजस ंप ीन े समृ असा होता .शेतीम य े गेह ,डाळी,सोयाबीन , मेलेट यांचे चंड िपक
येत अस े.तसेच इमारती लाक ुडही मोठया माणात होत े.या भ ूभागात कोळसा व
लोखंडा या खाणीिशवाय सो या याही खाणी हो या . नैसिग क वरदान लाभल ेला हा ा ंत
राजक य व ल कारी ्याही िततकाच मह वाचा होता . चीन या ईशा य ेला स ैबे रया व
को रया या ं याजवळ असल े या मा ंचु रया हणज े चीन या स ंर णाची पिहली फळी
होती, मांचु रयात यापारासाठी अ यंत फायद ेशीर अशी ब ंदरे होती.
जपानन े मांचु रयात १९३० सालापय त मोठया माणात भा ंडवल ग ुंतवले. जपानला हवा
असल ेला क चा माल मा ंचु रयात ून िमळ ू लागला . या द ेशात प ूण वच व िनमा ण
कर यासाठी जपानन े को रयन व जपानी नाग रका ंना येथे थाियक हो यास ो सा हन
िदले.मांचु रया या एक ूण लोकस ं येपैक दोन ल आठ हजार लोक जपानी होत े. या
लोकांनी येथील खाण उ योगात व ेश केला. जपानन े दि ण मा ंचु रयन र े वे या
संर णातील आपल े ल कर ठ ेवले.जपान या कारवायाम ुळे दि ण मा ंचु रयात जपानन े
पूण वच व िनमा ण झाल े.
munotes.in
Page 57
जपानमधील ल करवाद
57 ४) जपानच े आिथ क :
इ.स.१९२९ म ये जागितक महाम ंदी सु होऊन याचा तडाखा जपानलाही बसला .
जपानम य े आिथ क सम या वाढ या , अनेक उ ोग ब ंद पड ून बेकारी वाढली . तसेच
जपानची लोकस ं याही च ंड वाढली होती . यांना लागणार े अ नधा य कमी पड ू लागल े
यामुळे जपानची कोलमडणारी अथ यव था सावर यासाठी जपानन े संपूण मांचु रयावर
ताबा िमळवावा अस े सा ा यावादी गटाला वाट ू लागल े.तसे के यास मा य ुरीयातील
क चा मालाचा वापर करता य ेईल.जपानी प या मालाला मा ंचू रयाची ह कमी बाजारप ेठ
िमळेल,जपानी नाग रका ंना मा ंचु रयात व ती साठी जागा िमळ ून वाढ या लोकस ं येचा
स ुटेल तस ेच चीन व रिशयाला शह द ेता येईल अस े याच े मत होत े.जपान या
राजकारणात या गटाचा भाव वाढ यान े मांचु रया िगळ ंकृत कर यासाठी जपानन े
हालचाली स ु के या.
५) मुकडेन करण :
मांचु रयावरील वच वासाठी चीन व जपा नम य े र सीख ेच सु झाली व यात ून लहान
मोठे संघष होऊ लागल े. यामुळे मांचु रयात तणाव वाढत ग ेला. जपान मा ंचुरीयाचा ताबा
िमळिव यासाठी स ंधी शोधत होता . याच दर यान मह वाची घटना घडली टी हणज े
जपानी ल करी अिधकारी क ॅ टन नाकाम ुराचा ख ुन झाला . या ख ुनाची जबा बदारी
जपानन े चीनवर टाकली यान ंतर १८ स ट बर १९३१ रोजी म ुकडेन शहराजवळील
साउथ मा ंचु रयन र े वेमागा वर बॉ ब फोटान े रे वे मागा चे फारस े नुकसान झाल े न हत े.
तरीही जपानन े आ मक भ ूिमका घ ेऊन आपल े सै य म ुकडेनला न ेले. तेथील चीनी
ल करी ठा यावर ह ल े क न म ुकडेन शहराचा ताबा िमळवला . यानंतर जपानी ल करी
अिधकारी दोईहारा याची म ुकडेनचा शासक हण ून िनय ु क ेली. जपान या या
अनपेि त आ मणाम ुळे चीनी जनता खवळली . शांघाय य ेथील िव ा या नी जपानी
मालावर बिह कार घातला . जपानी व िकलातीप ुढे िनद शन क ेली.चीन या
कानाकोप यात ून ितकार कर याची मागणी होऊ लागली . जपानच े हे आ मण
आंतररा ीय कराराच े उ ल ंघन अस यान े चीनन े यािव रा स ंघाकड े त ार क ेली.
६) रा स ंघाची भ ूमीका व िलटन सिमती :
चीनन े याव ेळी जपान या िवरोधात रा स ंघाकड े त ार क ेली याव ेळी इ ं लंड व
ा ससार या रा ा ंनी या त ारीकड े दुल केले. परंतु चीनन े अनेकवेळा त ारी
के याने रा स ंघाने याची दखल घ ेतली. रा स ंघाने दो ही रा ा ंना यु थांबवून दि ण
मांचुरीयातील स ै य काढ ून घे याचा आद ेश िदला . परंतु जपानन े जपानचा अंतग त
रा स ंघाने म य थी क नय े असे सांिगतल े.
मांचुरीचा स ुटत नाही ह े पाह न रा स ंघाने नो ह बर १९३१ म ये लॉड िलटन या ं या
अ य त ेखाली एक सिमती न ेमली व मा ंचुरीयातील प रि थतीची पाहणीच े काम करीत
असतानाच फ े ुवारी १९३२ म ये जपानन े जपान या मा ंचु रयन द ेशात “मांचूकुओ’’
या वत ं रा याची घोषणा क न िलटन सिमतीलाच अ ता लाव या .
munotes.in
Page 58
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
58 िलटन सिमतीन े स व प रि थतीचा अ यास क न ऑ टोबर १९३२ म ये आपला
अहवाल रा स ंघाला सादर क ेला यान ुसार मा ंचूकुओ हे वतं रा य नस ून ते पूण पणे
जपान या वच वाखाली अस याच े सांिगतल े. चीन या साव भौम वाखाली वत ं
म चू रया िनमा ण कर यात यावा व रा स ंघा या माग दश नाखाली चीन -जपान या ंनी
वाटाघाटी क न तह करावा अशी िशफारसही या सिमतीन े केली. रा स ंघाने या
अहवालाला म ंजुरी िदली पर ंतु जपानन े मा द ुल केले.रा स ंघाने िलटन अहवालास
मंजुरी देताच एका मिह यान े जपानन े रा स ंघा या सद य वाचा राजीनामा िदला .
७) मांचुकूओची थापना व गती :
जपानन े मांचु रयात मा ंचुकूओ या रा याची थापना कर याच े फे ुवारी १९३२ म ये
घोिषत क ेले. चीनम य े पद स ाट प ु यी याला मा ंचुरीयाचा शासक हण ून नेमले.
जनतेने थापन क ेलेले हे वतं साव भौम रा य आह े असा जपानन े दावा क ेला. जपानन े
थापन क ेलेले हे कळस ू ी सरकार होत े.या रा याची सव सू े जपानकड ेच होती . िलटन
अहवालान ुसार या रा याला िवरोध क ेला अस ला तरी जपानन े याकड े दुल केले.
जपानला क चा माल ,अ नधा य औ ोिगक साधनसाम ु ी या ं या उपल धत ेसाठी
वसाहतीची गरज होती . हणूनच जपानन े मांचुकूओ या िवकासाकड े अिधक ल
िदले.येथील मह वा या सव पदांवर जपानी अिधकारी न ेमले. १ माच १९३४ रोजी प ु यी
याला मा ंचुकूओचा स ाट हण ून घोिषत कर यात य ेईल. याची वात ं संघटना
बनव यात आली . स ाटाला काय कारी व कायद ेिवषयक अिधकार द े यात आल े पण
खरी स ा जपान या हाती होती , तेथील स ै यही जपानीच होत े. पंचवािष क योजना
राबवून रे वेमाग वाढिवल े. िविवध उ पादन े वाढवली , सोयाबीन , गह , साखर , तंबाखू,
कोळसा , लोखंड, पोलाद या ंचे उ पादन वाढिव यात आल े. जपानी कारखा या ंना
लागणारा क चा माल मा ंचुकूओतून वापरला जात होता . मांचुरीयातील न ा ंवर मोठ े
धरण बा ंधून जलिव ुत िनिम ती या योजना हाती घ ेत या, एकसंघ चलन यव थािनमा ण
कर यात आली . चीनी िवरोधका ंचा नाश कर यात आला . १९३३ पासून चीन जपान व
मांचुकूओ या ंचा एकस ंघ बनव ून यात आिथ क व राजिकय सहकाय वाढिव याच े उि
जपानन े घोिषत क ेले. १९३४ म ये ‘’आिशयाई रा ा ंसाठी आिशया ’’ ही घोषणा क न
परक य रा ा ंचा ह त ेप जपान स हन करणार नाही असा इशारा जपानन े िदला .
८) अमे रकेची भूिमका :
रा ास ंघा माण े चीनन े अमे रकेतही जपानिव मदत मािगतली होती . अमे रकेने
जपानशी बोलणी कर याचा य न क ेला. परंतु जपान आपल े आ मक धोरण सोडत
नाही ह े पाह न चीन या साव भौम वाला ध का लावणारा व ची नमधील परिकया ं या
अिधकारावर अित मण करणारा कोणताही करार अम े रका मा य करणार नाही अस े
अमे रकेने जपानला व रा स ंघना कळवल े. जपानन े मा या इशा याची िक ंिचतही दखल
घेतली नाही तस ेच जपानिव रा स ंघाने कडक भ ूिमका घ ेतली नाही . munotes.in
Page 59
जपानमधील ल करवाद
59 जपान या आ मणाला रा ा संघाकड ून िकंवा अम े रकेकडून पायब ंद घातला जाईल ही
चीनी सरकारची अशा फोल ठरली . जपानी ल कर प ेिकं जवळ य ेऊन ठ ेपले याम ुळे
जपानशी तह कर यािशवाय द ुसरा पया य चीन समोर रािहला नाही . अखेर मजब ुरीने ३१
मे १९३३ रोजी चीनन े यु बंदीची याचना क न जपान या ज ेहोल द ेशापय त या
वच वाला मा यता द े यासारख ेच होत े.
मांचु रया करणात अम े रकेची उदासीनता , रा स ंघांची िनि यता व जपानच े उ ाम
वत ना याम ुळे जागितक राजकारणाला वाईट वळण लागल े. अितप ूव कडे जपानशी
लढ यास अम े रका तयार न हती . इं लंडला रिशयाचा म ुख अडथळा अस यान े याला
शह द े यासाठी जपानला ो साहन द े यात आल े. रिशयान ेदेखील १९३१ म ये जपान
पुढे अना मण करायचा ताव मा ंडला. पण जपानन े तो ध ुडकावला एवाढ ेच न ह ेतर
१९३२ म ये हािब न बेटावर ह ला क न रिशयाला िवरोध क ेलातरीही रिशयान े काहीही
कारवाई क ेली ना ही.या सव गो ीम ुळे जपान या आ मक कारवाया ंना खतपाणी
िमळाल े.रा स ंघाची मदत न िमळा यान े चीनची अव था वाईट झाली . रा स ंघाची
दुल ता जगासमोर उघडी पडली .या करणाम ुळे इतर आ मक रा ा ंना ेरणा
िमळावी . िहटलर व म ुसोिलनी या ंनी सा ा यािव तार बेधडकपण े सु केला.संपूण
जागितक वातावरन ढवळ ून िनघाल े आिण लवकरच स ंपूण जग महाय ु ा या उ ंबरठ्यावर
जाऊन पोहोचल े.
९) ल करशाहीची थापना :
जागितक महाम ंदीचा इतर द ेशा माण े जपानलाही जबरद त ध का बसला होता .
िनया तीचे माण घसरल े, महागाई , ग रबी , बेकारी या सम या वाढ ून सव सामा य
जनतेची जीवन हलाखीच े बनल े. या प रि थतीम ुळे रा वाद व ल करवाद अिधकच
वाढला . या सव प रि थतीचा दोष जपानमधील ागितक प या या मावळ धोरणाला
दे यात आला आिण अ ंतग त आिथ क प रि थती स ुधार यासाठी आ मक व
िव तारवादी धोरणाचा अ वलंब कर याची मागणी जोर लागली . ागितक प ाला होणारा
िवरोध इतका वाढला िक १९३० नंतर या प ातील अन ेक पुढा यांची ह या कर यात
आली .१९३० या ल ंडन नावी ा ंत देश सरकारन े आरमारावरील िनब ध मा य
के यामुळे जपानी लोकमत भडकल े. यातून धानम ं ी हामाग ुची यां यावर एका
माथेिफ त णान े गोळी झाडली . १९३२ म ये पूव िव म ं ांचे िनवास थान व म ुख
पोलीस काया लय ता यात घ ेतले. हे बंड मोड ून काढ यात आल े असल े तरी जपानम य े
ल करी गटाला मोठया माणात ितसाद िमळ ून ल करशाही गटाकड े जपानची स ा
गेली. सैिनकांनी केलेले हे बंड भय ंकर होत े. यात राजक य व अ य प ुढा यां या क लीच े
ह कुम दे यात आल े होते. भूतपूव पंत धान अ ॅडिमरल स ैटो, िव म ं ी टाकाहाशी , जनरल
वाहनाक े या ल करी म ं याची ह या कर यात आली .िव मान प ंत धान अ ॅडिमरल
ओकुडा मा िनसटला .हे बंड िचरडून टाक यात आल े. बंडखोरा ंपैक अिधका या ंना
मृ युदंड दे यात आला . लॅक ॅगन सोसायटीचा प ुढारी िकटाइ क ला म ृ युदंड िदला
गेला. िडस बर १९३६ म ये संसद बरखा त झाली . यानंतर झाल े या िनवडण ुकांम ये
मीनस ैटो प ास बह मत िमळाल े. ि स सायोजनी यान े ओकाडा म ंि मंडळातील munotes.in
Page 60
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
60 िहरोटाला प ंत धान न ेमले. या सरकारन े ल करी न े यां या धोरणान ुसार शासन
चालव यास स ु वात क ेली.
१०) रोम - बिल न - टोक ओ करार : (अॅ टी कॉिम टन करार ) :
पिह या महाय ु ानंतर पराभ ूत जम नीवर हसा यचा तह लाद यात आला होता . जम नीला
यु खोर ग ु हेगार ठरव यात आल े याम ुळे जम नीत दो त रा ा ंब ल च ंड अस ंतोष
होता. १९३३ म ये िहटलरचा उदय होऊन यान े याचा बदला घ े याचे ठरवल े.
जम नी माण े इटलीतही म ुसोिलनीन े ह कुमशाही थापन क ेली. जम नी व इटलीचा भाव
जपानवर पड ून जपानम य े ल करी ह कुमशाही गट बळ बनत ग ेला. जपानन े मांचु रया
िगळंकृत के याने सव युरोिपयन स ा नाराज होऊन या ंनी जपानला एकाक पाडल े.
यामुळेच जपान जम नी व इटलीकड े झुकला. नो ह बर १९३६ म ये जपान ,इटली व
जम नी या तीन रा ात म ै ी करार झाला या करारालाच अ ँ टी-कॉिम टन करार अस ेही
हणतात व या गटाला अ यगट हणतात . हा करार ाम ु यान े रिशया या िवरोधात
होता. रिशयम सा यवादाचा जम नी क र िवरोधक होता . तसेच जपानला िव तारवादी
धोरणात रिशयाचा अडथळा य ेत होता . या कराराम ुळे जपानला बळ िम िमळ ून
ल करवा ा ंचा आ मिव ास वाढला .
११) चीन जपान अघोिषत य ु (१९३७):
चीन याम य े या काळात कोम गटा ंग व क य ुिन ट प ात यादवी य ु सु होत े.या
यु ामुळे चीनची अथ यव था मोडकळीस आली होती .या अि तर प रि थतीचा जपानन े
फायदा घ े याचे ठरिवल े.जपान या धो याम ुळे मा चीनम य े कोिम ंगटांग व क य ुिन ट
युती घड ून आली . ७ जुलै १९३७ रोजी प ेिकऺगजवळ असल े या माक पोलो प ुलावर
जपान या एका ल करी त ुकडीत व चीनी स ैिनकात चकमक झाली . जपान या या
ह याम ुळे चीन लोकमत खवळल े. चीनी रा वा ा ंनी जपानिव िनदश ने केली,
जपानी नाग रकावर ह ला केला याम ुळे जपानन े पेिकंगवर ह ला चढव ून २७ जुलै रोजी
ते ता यात घ ेतले. ही बातमी चीनम य े पसरताच ु ध चीनी लोका ंनी जपानी
कंप यावर व नाग रकावर ह ल े सु केले ही चळवळ दडप ून टाक या या ह ेतूने जपानन े
शांघायजवळ स ै य उतरवल े या शहरावर बॉ बवषा व सु केला. अशा कार े चीन –
जपान या ं या य ु ाला स ु वात झाली . कोणतीही अिधक ृत घोषणा न करता ह े यु सु
झा यान े या यु ाला जपानच े अघोिषत य ु हणतात .
या य ु ात चीनी स ै याची िपछ ेहाट होत ग ेली.जपानन े नो ह बरम य े शांघाय व
िडस बरम य े नानिक ंग िजंकले. चॅग कै शेकणे आपली राजधानी च ुंगिकंग शहरात न ेली.
से सी व शा सी ा ंतात मा जपानी फौज ेला मा य ुिन टा या लाल स ेनेने रोखल े.
का युिन टानी गिनमी का यान े जपानी फौजा ंना हैराण क ेले. यामुळे वाय य चीन
घे याचा जपानचा य न फसला .
यानंतर एक िदड वषा त जपानन े चीन या िकनारप ीवरील द ेशावर व चा ंग से या
खो यावर ताबा िमळवला . हँको, कॅटान ही मोठी शहर े, औ ोिगक व यापारी क े
ता यात घ ेतली, हाती आल े या द ेशातून आसपास या भागावर बॉ बवषा व सु ठेवला. munotes.in
Page 61
जपानमधील ल करवाद
61 संपूण चीन िज ंकून जपान या वािम वाखाली आणण े अ य य अस याच े जपानला
िदसून आल े. चीनन े िदलेला अ ंतग त लढा , अमे रका व पा या या ंचा िवरोध याम ुळे
जपानच े व न भ ंग पावल े होते. तरीसु ा ता यात आल े या चीनी द ेशाला मा ंचुकूओ
माण े वेगळे सरकार द े याची योजना जपानन े आखली व यान ुसार िडस बर १९३७
म ये पेक ग य ेथे वांग िचंग वा या या न ेतृ वाखाली चीनन े नवे सरकार थापन क े याची
घोषणा कर यात आली . नानिक ंग ता यात आ यान ंतर ही राजधानी नानिक ंगला
हलव यात आली . जपान या िम रा ा ंनी या सरकारला चीनच े सरकार हण ून मा यता
िदली. या शासनाकड ून जपानन े मांचुकूओला मा यता िमळव ून घेतली.
इ.स.१९४१ सालापय त चीन या िकना यालगतचा द ेश व अन ेक मोठी शहर े जपान या
हाती पडली होती . या पलीकडचा द ेश पव तमय अस याम ुळे तेथील आतील भागात
जपानन े सतत बॉ बह ल े सु ठेवले पण त ेथे जपानी ल कराला प ुढे सरकता आल े नाही.
कोमीगटा ंग व क य ुिन टाचाही खर िवरोध स ु होता .१९४१ पय त यु ाची ध ु मच
सु होती पर ंतु याचव ेळी जपानचा अम े रकेबरोबर स ंघष सु झा यान े चीन -जपान
यु ाची या ी काही माणात कमी झाली .
६.४
१) जपानमधील ल करवादा या उदयाची कारण े सांगा.
२) जपानमधील ल करवादा या काळातील म ु य घटना ंचा आढावा या .
६.५ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज.जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य . न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगा चा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजयान ंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासातील ि थ य ंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in
Page 62
62 ७
दुसरे महाय ु
घटक रचना
७.०. उि ्ये
७.१. तावना
७.२. दुसरे महाय ु
७.२.१. दुस या महाय ु ाची कारण े
७.२.२. दुस या महाय ु काळातील घटना
७.२.३ दुस या महाय ु काळातील राजन ैितक घडामोडी
७.२.४. दुस या महाय ु ाचे प रणाम
७.३. सारांश
७.४.
७.५ संदभ
७.०. उि ्ये
दुस या महाय ु ा या कारणा ंचा अ यास करण े .
महायु ाचे त कालीन का रण आिण य ु ास कशी स ु वात झाली ? कोणकोणती रा े
यु ाम य े सहभागी झाली याची मािहती िमळवण े.
दुस या महाय ु ा या प रणामा ंची मािहती घ ेणे.
दुस या महाय ु ाची वैिश य े/ व प /तं प ती याचा अ यास करण े.
दुस या महाय ु ा या अव था जाऊन घ ेणे.
दुसरे महाय ु य ात कस े व कोणाकोणाम ुळे घडवल े याचे कथन करण े.
यु ा या व ेळी आप या गटात अन ेक रा ा ंना समािव क न घ े यासाठी क ेले या
य ना ंची मािहती घेणे.
यु ाची य ेयेधोरणे व राजक य डावप ेचांसाठी झाल े या िविवध करारा ंची मािहती
सांगणे.
munotes.in
Page 63
दुसरे महाय ु
63 ७.१. तावना
िहटलर या आ मक धोरणाम ुळे दुसरे महाय ु सु झाल े. याच व ेळी महाय ु ात अन ेक
घटक जबाबदार होत े. याच व ेळी महाय ु ात अन ेक घटक जबाबदार होत े. यातूनच
महायु सु झाल े. यु सु झा यापास ून यु आघाडी व राजन ैितक पातळीवर लढल े
गेले. यामुळे जम नीचा व ित या गटाचा पराभव झाला . या यु ामुळे संपूण जगावर
प रणाम झाल े. याचा एक भाग हण ून रा स ंघ न क न जागितक शा ंतता व
सु यव था राख यासाठी स ंयु रा ास ंघटना थापन कर यात आली . या संघटने या
मा यमात ून अन ेक राजक य व अराजक य व पाच े काय कर यात आल े. अजूनही ही
संघटना काय करत आह े.
७.२.दुसरे महाय ु
हसा य या तहान े दो त रा ा ंनी वतःचा वाथ साधला तर पराभ ूत रा े दुखावली .
यामुळे युरोप या राजकारणात ह क ुमशहाचा उदय झाला . पिह या महाय ु ातील पराभव
आिण अपमानकारक हसा यचा तह याचा स ूड घे यासाठी श वाढ व वसाहतवाढ याला
ाधा य िदल े. यातून पधा , संघष सु झाला . प रणामी द ुसरे महाय ु पेटले. या यु ात
जगाला फार मोठी िक ंमत मोजावी लागली . इ.स.१९१९ ते ३९ या कालख ंडात
कोणाचाच कोणावर िव ास उरला न हता . सव वातावरण स ुडाने पेटले होते. वतःची
सुरि तता िटकिव यासाठी श स ज पधा िनमा ण होऊन सव जगात य ु खोर
ह कूमशाहीच े वच व िनमा ण झाल े. पिह या महाय ु ानंतर अशी भया नक य ु े कधीही
पु हा होव ू नयेत हण ून िव ो िव सन सार या शा ंतताि य न े यांनी ामािणकपण े य न
केला. हसा य या तहाचा स ूड िहटलरन े घे यास ार ंभ के याने यु ात सार े जग ओढल े
गेले, असे दुसरे महाय ु ३ स ट बर १९३९ रोजी स ु झाल े.
७.२.१.दुस या महाय ु ाची कारण े
१) हसा य या तहातच द ुस या महाय ु ाची बीज े पेरली –
अमे रकेचे रा ा य िव ो िव सन या चौदा त वावर आधा रत हसा यचा तह क ेला.
हसा यचा तह जा त अ याय करणारा व रा ा ंचा अपमान करणारा होता . इं लंडने
ा सला तह करताना साथ िदली . हसा य या तहान े जम नी या वसाहती न क े या.
जम नीचा द ेश तोड ून दुस या रा स िदला . यामुळे जम नीची ाद ेिशक मया दा अ य ंत
संकुिचत कर यात आली . ाईन द ेशात दो ता ंचे सै य, सारा ा ंत ा सला , पोलंडला
सागरी द ेशासाठी वाट , ल करी साम य न , नुकसान भरपाई च ंड लादली . यामुळे तह
लवकर मोड ून रा ीय वािभमान जाग ृत करण े, आिथ क थ ैय िनमा ण करण े, ने यांनी
बळकावल ेला द ेश परत िमळव यासाठी जम नी सतत य नशील रािहली .यो य स ंधी
येताच य ु ास तयार झाली हण ून दुसरे महायु पेटले.
munotes.in
Page 64
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
64 २) युरोप या राजकारणात ह कुमशहाचा उदय -
जम नीत नाझी प ाचा उदय होऊन िहटलर याचा न ेता होता . हसा य या तहा या
अपमानाचा बदला घ े यासाठी तो सद ैव तयार झाला .एक प –एक न ेता –एक रा
िनमा ण करण े हे त व यान े आिण जनत ेने मा य क ेलेले. इटालीत म ुसोिलनी या
नेतृ वाखाली फ ॅिस ट प ाची ह क ुमशाही थापन झाली . हसा य या तहाम ुळे ादेिशक
आका ं ा पूण झाली नाही . मुसोिलनीन े यवसायिन रा य उभारल े. रा य य प े ा
े आह े. य न े रा यासाठी सव वाचा याग क ेला पािहज े ही िवचा रसरणी लोका ंत
तयार क ेली. यु हा ह क ुमशाहीचा अिवभा य भाग आह े. िहटलर म ुसोिलनीन े यु ज य
प रि थती िनमा ण क न जनत ेला य ु वृ केले. तुक थानावर स े हरेस या तहान े
अ याय झाला . तो दूर कर यासाठी क ेमाल पाशान े संघष केला. यामुळे लॉस ेनचा तह
पु हा केला.सा ा याला आ ंतररा ीय ित ा प ु हा ा कर यासाठी क याणकारी
ह कुमशाही क ेमालन े िनमा ण केली.रिशयात ट ॅिलनची ह क ुमशाही होती . वैभव ा
कर यासाठी जगातील सा यवादी रा ा ंना ित ा ा क न द े यासाठी ट ॅिलनन े
य न क ेले. पेनम य े जनरल ा ँकोची ह क ुमशाही होती .
३) जागितक सा ा यवादाची वाढ -
जम नीने परदेशातील वसाहत ा कर याचा ब ेत जाहीर क ेला. इटलीन े आि क ेतील
वसाहती िज ंक याचा डाव रचला .यामुळे सा ा यवादाला ित ा ा झाली .िहटलरन े
जम न सा ा याची घोषणा क ेली. जपानन े चीनचा द ेश बळकाव याची मोहीम जाहीर
केली. येक रा ान े सा ा याची वाढ करताना सा ा यवादीची स ुसंगत त व े जाहीर
केली. औ ोिगक वाढीसाठी क चा माल , प या मालासाठी बाजारप ेठ, वाढ या
लोकस ं येसाठी जड व ेश इ. हेतूने वसाहती िज ंक याची पधा सु झाली .
४) रा स ंघाचे अपयश –
आंतररा ीय शा ंतता व स ुरि तता थापन कर यासाठी रा स ंघ ही आ ंतररा ीय
संघटना १० जानेवारी १९२० रोजी ज माला आली . भ य, उदा त वावर थापना
झाली. इं लंड, ा सन े रा स ंघाला हाताच े ब ा ह ल े ब न व ून याच े मह व कमी क ेले.
रा स ंघा या क ेवळ वाथ ह ेतूने दु पयोग ा सन े केला. रिशया -जम नीला ार ंभी
सभासद व द े याची टाळाटाळ क ेली. जपानाचे मांचु रयावर इ .स. १९३९ चे आ मण ,
इटालीचा ॲिबिसनीयावर इ .स. १९३६ चा ह ला याव न रा स ंघाने िनणा यक भ ूिमका
घेतली नाही . जपान -इटलीन े रा स ंघाचा राजीनामा इ .स. १९३४ म ये िदला .
५) अमे रकेचे अली त ेचे धोरण –
पािह या महाय ु ानंतर या घटना घड या यात अम े रकेने रस घ ेतला नाही .
रा स ंघाचे सद य व नाका न जागितक शा ंतते या द ु ीने मोठी घोडच ूक केली.
जागितक राजकारणात फारसा स ंबंध नाही . अ य हड ज त े ह वरपय त अिल वादी
धोरण वीकारल े. रा ातील स ंघषा त िन :प पाती भ ूिमकेतून भाग घ ेतला असता , munotes.in
Page 65
दुसरे महाय ु
65 रा स ंघा या ताि वक भ ूिमकेला पाठ बा िदला असता तर जागितक राजकारणात
यु खोर वातावरण तयार झाल े असत े.
६) युरोपम य े ल करवादाचा िवरोध –
जम नी-इटलीन े रा ा या सव सम या य ु ानेच सोडिवता य ेतात, हे त व ग ृहीत धरल े.
स च े ल करी िश ण स ु केले. श ांची वाढ क ेली. जु या श ा ं या जागी नवीन
अ यावत , महाभय ंकर, संहारक श े जम नी-जपान -इटलीन े शोधून काढली . याचा धोका
ओळख ून ा स , इं लंडने याकड े ल द ेवून श वाढ क ेली. यामुळे दो ही गटा ंत
श पधा सु झाली .
७) आ य ंितक रा वाद –
जम नीत नाझी प ान े रा वाद उदयास आणला . सव जगात जम न हेच शु आय वंशाचे
आहेत. यांना जगावर रा य कर याचा अिधकार आह े. यामुळे इतर व ंशाचा ेष केला.
यूंची क ल , आिथ क शोषण क ेले. इं लंडने जम नीची नाक ेबंदी के याने अथ यव था
ढासळली आिण महाय ु ात पराभव झाला . याचे दु:ख जम नीला होत े. आप या द ेशावर
ेम, दुस या द ेशाचा ेष करण े, यातून लोकशाही -ह कुमशाही स ंघष सु झाला .
८)लोकशाही िव ह कुमशाही या ं यातील स ंघष -
िव सन या चौदा त वान ुसार पिहल े महाय ु संपले. श स ंधी करारावर स ा करणारी
रा े जास ाक असली पािहज ेत ही िव सनन े अट घातली . जम नी, ऑि या , हंगेरी.
ब गे रया य ेथे जास ाक थापन क ेले; परंतु आिथ क यव था कोसळ यान े
जास ाक न झाल े. चलनवाढ , बेकारी यात ून ह कुमशहाचा उदय झाला .
९) आहे रे - नाही र े गटांत संघष –
जगाची दोन गटा ंत िवभागणी झाली , यातून संघष िनमा ण झाला . आहे रे गटात इ ं लंड,
ा स, अमे रका, रिशया होत े. इं लंड या रा यात स ूय मावळत न हता एवढ े हणज े
पृ वीवरील १/४ भूभागावर सा ा य होत े. मे रका, रिशया या ंना वत :चा द ेश च ंड
होता. नाही र े गटात जम नी, इटली , जपान ह े असून या ं याकड े भूमी न हती . यामुळे
सा ा यवादा ची पधा सु झाली . यातून यु घडल े.
१०) ता कािलक कारण आिण महाय ु ास ार ंभ –
इ.स. १९३९ पय त युरोपात दोन गट िनमा ण झाल े. जम नी, इटली , जपान िव ा स ,
इं लंड अशी िवभागणी होती . इ.स. १९२९ या आिथ क म ंदीनंतर अम े रकेने
आंतररा ीय राजकार णात भाग घ ेऊन इ ं लंड- ा सला पाठ बा िदला . इ.स. १९३८
म ये युिनच करार क न िहटलरन े ि टन ा स या अन ुयाया या धोरणाचा फायदा
घेतला व झ ेको लो ह ेिकयाचा ताबा घ ेतला. पोलंडकडे डॉिझ ग बंदराची व प ूव िशयात
जा यासाठी पोल ंडमधून वाट ावी ही मागणी क ेली. पोलंड सरकारन े नकार िदला .
रा स ंघ म य थी कर यास अपयशी ठरला . िहटलरन े २९ ऑग ट १९३९ रोजी प ूण munotes.in
Page 66
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
66 पोलंडची मागणी क ेली. नकार य ेताच १ स ट बर १९३९ रोजी जम नीने पोलंडवर हाल
चढवला . इं लंड, ा सन े ज म नीिव ३ स ट बर १९३९ रोजी जाहीर क ेले. आिण
दुसया जागितक महाय ु ास ार ंभ झाला .
आपली गती तपासा :
.१. दुस या महाय ु ाची करण े ा.
७.२.२.दुस या महाय ु काळातील घटना
िहटलर या आद ेशानुसार जम न फौजा ंनी १ स ट बर १९३९ रोजी पोल ंडवर आ मण
केले. या या िवरोधात ३ स ट बर १९३९ रोजी इ ं लंड, ा स रा ा ंनी यु घोषणा
क न द ुस या महायु ाला ार ंभ झाला . ३ स ट बर १९३९ ते १४ ऑग ट १९४५
रोजी जपानन े शरणागती वीकार ेपय त दोन गटात य ु झाल े. या यु काळात आिण
यु ानंतरची भ ूिमका याबाबत अन ेक करार झाल े.
दुस या महाय ु ा या ल करी ्या पाच अव था :
पिहली अव था (३ स ट बर १९३९ ते २२ जून १९४१ ) – िहटलरन या काळात
जलदगतीन े पोल ंड, नॉव , डे माक , िनदरल ँडस, बेि जअम , ा स , ीस टब ेल
इ याद वर िवजय ा क न ता यात घ ेतले. इटलीन े तट थता सोड ून जम नी या बाज ूने
यु ात वेश केला. रिशया -जम नी यां यात मतभ ेद मोठ ्या माणावर वाढल े.
ब) दुसरी अव था (२२ जून ते ७ िडस बर १९४१ ) -जम नी व िम रा ा ंनी
आि क ेवर हाल क ेला. जपानन े हवाई ब ेट पल हाब रवर ह ला क ेला.
ितसरी अव था (७ िडस बर १९४१ ते ८ नो ह बर १९४२ ) –दो त रा व श ू रा
या दोघानाही स ंगी िवजय व पराभव वीकारावा लागत अस े. जपान व जम नीने
मलेिशया, िनदरल ँडस, ई ट इ ंडीज आिण कॉक ेशस िज ंकून घेतले.
ड) चौथी अव था (८ नो ह बर १९४२ ते ७ मे १९४५ ) – अमे रकेने उ र आि क ेवर
ह ला क ेला. ७ मे १९४५ रोजी जम नीने शरणागती वीकारली .
इ) पाचवी अव था (७ मे १९४५ ते २ स ट बर १९४५ ) – जपानची शरणागती व
दुस या महाय ु ाचा श ेवट.
२) जम नीचे पोलंडवर आ मण :
जम नीने १ स ट बर १९३९ रोजी पोल ंडवर आ मण क ेले. पोिलश सरकारन े खर
िवरोध क ेला. अखेर शरणागती वीकारली . याच वेळी रिशयान े पुव कडील पोल ंडवर
ह ला क ेला. जम नी-रिशया या ंनी पोल ंडची वाटणी क न घ ेतली. जम नीने एि ल १९४०
म ये डे माक चा ताबा घ ेतला. खर िवरोधान ंतर जम नीने नॉव वर िवजय िमळवला . मे
१९४० पय त हॉल ंड, बेि जअम जम नीने ता यात घ ेतले.
munotes.in
Page 67
दुसरे महाय ु
67 ३) रिशयान े अनेक देश ता यात घ ेतले :
रिशयान े इ.स. १९३९ या िहवा यातील वस ंत ऋत ूत िफनल ंडवर ह ला क ेला व
ता यात घ ेतला. यानंतर बाि टक द ेशातील लटाि हया , इ टोिनया , िलथूयािनया ही
छोटी रा े िजंकून घेतली.
४) जम नीने ा सचा ताबा (१४ जून १९४० ) :
ा स या संर णासाठी म ॅिजनो तटब ंदीवर भरवसा होता . जम नीने बेि जयम
िजंक यान ंतर ा सम य े वेश केला. इं लंडचा प ंत धान िव टन चिच लने सव
युरोपमध ून ि टीश स ै य परत मायद ेशी बोलवल े. जम नीने ा सवर चढाई क न १४
जून १९४० रोजी ताबा िमळवला . यानंतर ॲटला ंिटक िकना यावर वच व थापन
केले.
५) जम नी-इटली या ंची संयु आघाडी :
ा स या पराभवान ंतर इटलीन े दुस या महायु ात व ेश केला. उ र आि क ेम ये
इटाली -इं लंड यां यात लढा स ु झाला . इटलीन े ीस ता यात घ ेतले. या वेळी जम नीने
युगो लाि हया व ि ट िज ंकले.
६) इं लंड-जम नीची पिहली सलामी :
इं लंड हवाईदल ग ुणव े या जगात थम मा ंकाचे होते. तरी पण िहटलरच े जून १९४०
म ये इं लंडवर ह ला क ेला असता तर कदािचत इ ं लंडचा पराभव झाला असता : परंतु
इटली ही िहटलरची घोडच ूक या या पराभवास कारणीभ ूत ठर ली. इं लंड या
पंत धानाची स ू े चिच ल यान े घेतली. याने जनत ेचा िव ास िमळवला . जम नीने ८
ऑग ट १९४० रोजी िवमानान े इं लंडवर ह ल े सु केले. रा ंिदवस बॉ ब ल ंडन
शहरावर फ ेकले. यामुळे चंड नुकसान झाल े. लोकांनी या स ंकटाला ध ैया ने त ड िदल े.
इं लंड या हवाईदलान े जम न देशावर मोठ ्या माणात ह ल े केले.
munotes.in
Page 68
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
68 ७) दो त रा ा ंना अम े रकेचे सहा य :
जून १९४० म ये आरमार जम नी या हाती पड ू नये हणून इं लंडने च नािवक दल
यु नौका , श ा े, उधारी व उसनवारीन े इं लंडला िदल े. चिच ल- झवे ट यांची
अटला ंिटक महासागरातील जहाजावर भ ेट झाली . आपण य ु कशाक रता लढवीत
आहोत , यासंदभा त चचा झाली . ‘अटला ंिटक जाहीरनामा ’ िस क ेला.
८) जम नीकड ून रिशयाचा िव ासघात (ऑग ट १९४१ ) :
जम नी-रिशया या ं यात ऑग ट १९३९ म ये १० वषा साठी अना मणाच करार झा ला.
िहटलरन े रिशयावर अचानक ऑग ट १९४१ म ये ह ला क ेला. कारण रिशयान ंतर
यु ेन, कॉकेशस द ेशातून अ नधा य , तेल साठा िमळव ून इं लंडवर ह ला लाता येईल,
या अप े ेने रिशयावर ह ला क ेला. याला रिशयान े य ु र िदल े. याच व ेळी ि स
मंडळान े रिशया -इं लंड यां यात म ै ी करार घडव ून आणला . या य ु ात िहटलरचा
अपे ाभंग झा यान े याचा धीर खच ू लागला .
९) जपानचा पल हाब रवर ह ला (६ िडस बर १९४१ ) :
चीन द ेशात आपल े वच व तािपत क ेले. अमे रकेचे पॅिसिफक महासागरातील वच व
न क न सा ा याची वाढ करा वया या ह ेतूने ह ला क ेला. या वेळी अम े रकन
सरकारबरोबर बोलणी स ु होती ; परंतु जम नीला रिशयात िवजय िमळतो आह े हे पाह न
जपानन े पल हाब रवर ह ला चढवला . अमे रकन आरमाराच े चंड नुकसान झाल े.
अमे रकेने जपानिव य ु पुकारल े. पल हाब रनंतर जपानन े आ न ेय आिशयात म ुसंडी
मा न भारता या प ूव सीमेपय त जपान पोहोचल े. इ.स.१९४२ पय त जम नी, इटाली ,
जपान या ंचा सतत िवजय होत होता , तर इ ं लंड,. अमे रका, रिशया या ंची सव
आघाडीवर पीछ ेहाट होत होती .
१०) दो त रा ा ंचे ितह ल े :
दो त रा ा ंनी िनयोजनब य ु मोिहम ेची आखणी क ेली. पॅिसिफक द ेशातील लढाईच े
नेतृ व अम े रकेने जनरल म ॅथ ऑथ र यां याकड े िदले. आ नेय आिशयाच े नेतृ व इं लंडने
लॉड माउंटबॅटन कड े िदल े. च भूमीवरील जम न आ मण उधळ ून लाव यासाठी
जनरल आयस ेन हॉवरकड े नेतृ व इ.स. िदले. इ.स. १९४२ पासून यु ाचे व प
हळूहळू बदलत ग ेले. भूम य सम ु इटाली या मालक चा आह े असे मुसोिलनी हणत
असत . यास ‘माझा सागर ’ असे हणत . इ.स. १९४३ म ये मुसोिलनीचा पराभव झाला
व अटक क ेली. अटकेतून िनसट ून जम नी या आ यास ग ेला. पु हा अटक क ेली; परंतु
देशबांधवांनी मुसोिलनीला गो या घाल ून ठार मारल े.
जम नी या ता यात ून ा सची स ुटका कर यासाठी जनरल अल े झांडरने दि ण ेकडून
तर हाईन नदी या काठी जनरल आयस ेन हॉवरन े मोहीम हाती घ ेतली. दोघांची एक
भेट झाली . जम नीची ताकद न कर यसाठी सतत बॉ ब वषा व केले. ह र ा ंत बेिचराख
केला. रिशयान े पूव कडील पोल ंड. मािनया , ब गे रया, युगो लाि हया , हंगेरी इ. िजंकून munotes.in
Page 69
दुसरे महाय ु
69 जम नीवर हाल चढिवला . दो ता ंनी बिल नकडे मोचा वळवला . सव बाज ूने जम नीचा
पराभव होत आह े हे समजताच िहटलरन े ७ मे १९४५ रोजी आ मह या क ेली. जम नीने
िबनशत शरणागती वीकारली .
११) जपानवर अण ुबॉ ब :
जम नी, इटालीन े शरणागती वीकारली . जपानच े इं लंडबरोबर य ु सु होत े. अमे रकेने
जपान या प ॅिसिफक महासागरावरील आरमारावर ह ल े चढवल े. सॉबोमन , मा रयाना ,
ओिकनावा ब ेट िजंकून घेतले. ‘सव व नाशास तयार हाव े’ असा दो ता ंनी जपा नला
इशारा िदला . यास जपानन े शरणागतीस नकार िदला . अमे रकेने दोन छोट े अणुबॉ ब ६
ऑग ट १९४५ रोजी िहरोिशमा शहरावर टाकल े. १ लाख लोक ठार झाल े.९ ऑग ट
१९४५ रोजी द ुसरा अण ुबॉ ब नाकासाक शहरावर टाकला . ४२ हजार लोक ठार झाल े.
जनरल म ॅथ ऑथ र या न ेतृ वाखाली दो ता ंनी जपानचा ताबा घ ेतला. १४ ऑग ट
१९४५ रोजी जपानन े शरणागती वीकारली आिण द ुस या महाय ु ाचा श ेवट झाला .
आपली गती तपासा :
.१. दुस या महाय ु ाची काळातील घटना ंचा आढावा या .
७.२.३ दुस या महाय ु काळातील राजन ैितक घडामोडी
अमे रका, ि टन, रिशया या ं या स ै याने व ल करी अिधका या ंनी श ू रा ा ंवर िवजय
िमळव यासाठी रणा ंगणावर ाणाची बाजी लाव ून लढा स ु ठेवला. याच रा ाच े नेते
झवे ट, टॅिलन या ंनी राजन ैितक आघाडीवर डावप ेच लढवल े. यासाठी अन ेक बैठका
झा या . यातून चचा होऊन प क े, सनदा , करार इ . िस झाल े.
अटलांिटक सनद (१४ ऑग ट ४७४१ ) :
दुसरे महाय ु सु असताना राजन ैितक े ातील पिहली घटना हणज े ॲटला ंिटक
सनद होय . अमे रकेचे रा ा य फ ँ कािलन झव े ट आिण इ ं लंडचे पंत धान
िव टन चिच ल यां यात महाय ु ो र जगाच े व प कस े असाव े. आिण दो त रा ा ंची
भूिमका कोणती अस ेल हे ठरिव यासाठी म य ॲटला ंिटक महासागरात अम ेरीकन
यु नौक ेवर बैठक झाली . िवचारिविनमय होऊन १४ ऑग ट १९४१ रोजी ॲटला ंिटक
सनद जाहीर क ेली.
१. दो त रा े ादेिशक अथवा अ य व पाच े आ मण करणार नाही .
२. लोकां या अप े ांना जे ादेिशक बदल म ंजूर नसतील त े ादेिशक बदल क ेले जाणार
नाही.
३. लोकांनी मज न ुसार िनवडल े या शासन यव थ ेचा दो त रा आदर करतील .
४. आिथ क िवकासासाठी आव यक यापार व क चा माल िमळिव यासाठी छोट्या–
मोठ्या रा ा ंना समान ह क दो त रा ा ंना मंजूर असतील . munotes.in
Page 70
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
70 ५. आिथ क े ासंदभा त जगातील सव रा ा ंम ये संपूण सहकाय असेल.
६. नाझी ह क ुमाशहाचा प ूण नायनाट झा यावर दो त रा शा ंततामय जग िनमा ण
कर याचा य न करतील .
संयु रा स ंघाचा जाहीरनामा (१ जानेवारी १९४२ ) :
रा स ंघाचे पुन जीवन क न आ ंतररा ीय स ंघटना उभारावी याची ेरणा
ॲटला ंिटक सन देमुळे िमळाली . वािशं टनम य े २६ रा ांनी १ जानेवारी १९४२ रोजी
संयु रा स ंघा या जाहीरना यावर स ा क े या. यातील तरत ुदी.
१. जाहीरना यावर सही करणा या सव रा ा ंनी श ुरा ां या पराभवासाठी आपली
आिथ क, ल करी साधनसाम ी प ूण वेळ उपयोगात आणली .
२. जाहीरना यावर सही करणार े य ेक रा एकम ेकांना मदत कर ेल. तसेच श ू
रा ांशी कोण याही कारचा तह िक ंवा करार करणार ना ही, अशी ित ा यावी .
३. जाहीरना यावर सही करणार े रा ॲटला ंिटक सनद ेतील त वा ंचा आदर करतील .
कॅस लॅका प रषद (१४ ते २६ जानेवारी १९४३ ) :
दो त रा ा ंनी उ र आि क ेम ये कॅस लॅका िज ंकले. तेथे दो त रा ा ंचे नेते एक
जमले. पुढील य ु ासंदभा त िवचार कर यात आला . झवे ट, चिच ल, ा सच े द गॉल
हे १४ ते २६ जानेवारी १९४३ या काळात चचा केली. यातील ठराव प ुढील माण े.
१. दो त ल करान े िसिसलो व इटालीवर चाल करावी .
२. यु संप यान ंतर शा ंतता तहा या अटी कोण या व पा या असा यात .
३. यु ानंतर दो ता ंचे धोरण कोणत े असाव े.
१) मॉ को जाहीरनामा (१ नो ह बर १९४३ ) :
कॅस लॅकानंतरची मह वाची प रषद हणज े मॉ को प रषद होय . १९ ते ३० ऑ टोबर
१९४३ रोजी मॉ कोम य े प रषद भरली . अमे रकेचे पररा ीय म ं ी कॉड ल हल , ि टीश
पररा ीय म ं ी ॲथनी ईडन , रिशया चे पररा ीय म ं ी एम . गोलेटो ह या ं यात १४..
िदवस दीघ चचा झाली . १ नो ह बर १९४३ संयु जाहीरनामा जाहीर क ेला. यास
मॉ को जाहीरनामा हणतात . यातील तरत ुदी पुढील माण े..
१. श ू रा ाकड ून िबनशत शरणागती िमळ ेपय त यु सु ठेवणे.
२. श य ितत या लवकर आ ंतररा ीय स ंघटना थापन कर यात य ेईल.
३. इटािलयन जनत ेला लोकशाही सरकार थापन कर याचा ह क द े यात य ेईल. munotes.in
Page 71
दुसरे महाय ु
71 ४. ऑि या हा जम नीचा भाग नस यान े जम नी या िनय ं णात ून मु कर यासाठी
ऑि या सरकारला सव कारच े सव सहकाय देऊन
५. दो त रा ां या स ैिनकांवर व जनत ेवर नाझी स ै याने केले या अ याचाराब ल
नाझी ग ु हेगारांना कडक शासन द ेणे.
१) कैरो प क (२६ नो ह बर १९४३ ) :
अितप ुव कडील य ु प रि थतीचा िवचार कर यासाठी झव े ट, चिच ल चीनच े अ य
चँग-कै-शेक या ंची कैरो येथे भेट झाली . २२ ते २५ नो ह बर १९४३ दर यान चचा
झाली. अितप ूव कडील जपानचा पराभव कसा करता य ेईल, याचा आराखडा २६
नो ह बर रोजी स ंयु प क जाहीर क ेले.
१. जपानन े िबनशत शरणागती वीकारावी .
२. जपानन े सा ा यवादी धोरणाचा याग करावा .
३. दोन महाय ु ा या दर यान िज ंकलेला देश जपानकड ून काढ ून यावा .
४. जपानन े चीनचा बळकावल ेला द ेश परत चीनला करावा .
५. यो य व ेळी को रयास वत ं रा हण ून मा यता द े यात य ेईल.
२) तेहरान प क (१ िडस बर १९४३ ) :
कैरो बैठक न ंतर झव े ट व चिच ल दोघ ेही इराणची राजधानी त ेहरानला पोहोचल े.
टॅिलनला बोलाव ून घेतले. २८ नो ह बर ते १ िडस बर १९४३ पय त िवचारिविनमय
झाला. जम नीवर अ ंितम िवजय कसा िमळवता य ेईल, यावर चचा केली. गु ल करी
करार कर यात आला .
३) या टा करार (११ फे ुवारी १९४५ ) :
यु ासंदभा त िवचार कर यासाठी झव े ट, चिच ल, टॅिलन आिण या ंचे पररा ीय म ं ी
व राजन ैितक अिधकारी या ंची प रषद २ ते ११ फे ुवारीदर यान ि िमयात या टा य ेथे
आयोिजत कर यात आली . ११ फे ुवारी १९४५ रोजी या टा करारावर स ा कर यात
आ या .
१. संयु रा स ंघा या थापन ेसाठी स ंयु रा ा ंची प रषद अम े रकेत २५ एि ल
१९४५ रोजी बोलावली . या वेळी स ंयु रा स ंघा या सनद ेचा मस ुदा िनम ं क
रा ाची यादी आिण मतदानाची प त इ . संदभा त मह वाच े िनण य याव ेत.
२. नाझी व फ ॅिस ट न कर यासाठी उ [पाययोजना कर यात आली .
३. जम नीने शरणागती प कर यान ंतर या ं याबरोबर तहा या अटी िनि त कर यात
आ या . munotes.in
Page 72
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
72 ४. जम न जनत ेला वत :चे सरकार िनवड याचा अिधकार द े यात आला . तसेच
जम नीचे साव भौम व व वय ं शासन मा य क न या ंना मदत करावी .
५. अमे रका-इं लंड-रिशया या ंचे म यवत िनय ं क म ंडळ जम नीवर िनय ं ण ठ ेवेल.
मंडळान े शांतता–सु यव थ ेचा िवचार करावा .
६. जम नीतील ल करी यव था िवसिज त करण े, नाझी ग ु हेगारांना कठोर िश ा करण े.
समाज यव था व याय यव थ ेतील नाझी भाव न करण े.
७. जम नीचे िवभाजन करताना अम े रका-ि टन या ंना िमळाल े या द ेशातून ा स एक
प ा ावा . तसेच ा सला म यवत म ंडळात समाव ेश कराव .
८. यु ातील न ुकसान भरपाई दो त रा ा ंना व त ू या व पात िमळावी .
९. पोलंडम य े लोकशाही ाितिनिधक सरकार थापन कर यासाठी ौढ मतदान
खु या प तीन े याव े. राजक य प ा ंना िनवडण ुक त भाग घ ेता येईल.
१०. जम नी शरण आ यान ंतर रिशयान े दोन-तीन मिह या ंनी जपानशी य ु कराव े.
रिशयाला साखिलन ब ेट ाव े. दा रएन ब ंदर आ ंतररा ीय मालक च े असाव े.
रिशयाला नािवक तळासाठी पोट ऑथ र ाव े. पूव चीन, रे वे, दि ण मा ंचु रया र े वे
रिशया -चीन या ं या स ंयु कंपनीकड े ावे. युराईट ब ेट रिशयाला ाव े.
८) बिल न प रषद -पॉटसड ॅम करार (२ ऑग ट १९४५ ) :
७ मे १९४५ रोजी जम नीचा पराभव झाला . जम नीसाठी शा ंतता तहाचा मस ुदा
कर यासाठी अम े रकेचे अ य मन, इं लंडचे पंत धान चिच ल (नंतर ल ेमंट ॲटली ),
रिशयाच े टॅिलन आिण या ंचे पररा ीय म ं ी यांची बिल न येथे १७ जुलै ते २ ऑ टोबर
१९४५ रोजी प रषद भरली . मसुदा तयार कर यासाठी पररा ीय म ं यांचे संयु मंडळ
थापन क ेले. या मंडळाच े मु य काया लय ल ंडन य ेथे होत होत े. मंडळाच े मु य काम
हणज े इटाली , मािनया , ब गे रया, हंगेरी िफनल ँड या ं याशी शा ंतता तह क न
युनो या काया लयाला सादर करण े. जम नीबरोबर ही शा ंतता तह करण े.
अ) राजक य त व े :
१. श यतो सव जम न लोका ंना स मानाची वागण ूक ावी .
२. जम नीचे िन:श ीकरण , िनल क करण कर यात य ेऊन लोकशाही त वावर
आधा रत राजक य यव था था पन करावी .
३. जम नीतील काया लयात ून / शासनात ून सव नाझी काय क या ना दूर कराव े.
४. नाझी राजवटीतील सव यु सािह य व िनिम तीची साधन े न करावी अथवा
दो ता ं या ता यात ावीत . munotes.in
Page 73
दुसरे महाय ु
73 ५. िश ण यव थ ेतील नाझी त व ान व ल करी त व ान न कराव े. तसेच
लोकशाही त वावर आधा रत िश ण यव था अमलात आणावी .
६. याय व समान स ंधी यावर आधारी न लोकशाही आिण व ंश, धम , रा ीयता याचा
भेदभाव न करता याय यव था थापन करावी .
७. राजक य स ेचे िवक ीकरण क न थािनक शासन जा त जबाबदारी असणारी
यव था िनमा ण करावी .
ब) आिथ क त व े :
१) जम नीची य ु ाश न कर यासाठी श े, दा गोळा , यु सािह य , िवमान े,
आगबोटी या ं या िनिम तीवर ब ंधने घालावीत .
२) आिथ क स ेचे क ीकरण असणारी िव त मा ंडले, म ेदारी मा ंडले न करावी .
जम नीची अथ यव था िवक ि त असावी .
३) जम नी या अथ यव थ ेची पुनर चना करताना क ृषी व लघ ुउ ोगावर भर ावा .
४) आिथ क प ुनर चना करताना जम नी एकस ंध समज यात यावा . यानुसार
(१) खाण व औ ोिगक िनिम ती (२) कृषी, वन, म छीमारी (३) ववेतन, िकंमत,
िशधावाटप ४) चलन व ब ँक उ ोग (५) संपूण जम नीसाठी आयात -िनया त
(६) वाहतूक व दळणवळण अशी वत ं यव था करावी .
क) नौदल व यापारी बोट ची अव था :
१) औ ोिगक क प िव थािपत क न या व पात दो ता ंना नुकसान ाव े.
२) जनतेला गरज ेपुरतीच साधनस ंप ी ठ ेवावी.
३) रिशयाला िह सा हा रिशया या जम न द ेशातून व द ेशाबाह ेरही इतर
साधनस ंप ीत ून िमळावा .
४) अमे रका, इं लंड व इतर द ेशांचा िह सा पि म जम नीतून व द ेशाबाह ेरील साधन
संप ीत ून िमळावा .
ड) नौदल व यापारी बो ट ची यव था :
१) जम नीम य े स या अि त वात असल े या नािवक बोटी , गोदीत तयार होत असल े या
बोटी, दु त बोटी या ंची समान वाटणी अम े रका, इं लंड, रिशया या ं यात करावी .
२) पाणबुड्यांचा मोठा िवभाग न करावा . ३० पाणब ुड्या केवळ त ं ान व योग
याक रता राखून ठेवा यात . अमे रका, इं लंड, रिशया या ंना य ेक १० पाणबुड्या
ा यात . munotes.in
Page 74
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
74 ३) जम नी या यापारी बोटी दो त रा ा ं या ता यात ा यात . याची अम े रका, इं लंड,
रिशया या ं यात समान वाटणी करावी .
इ) यु गु हेगारांची चौकशी :
यु गु हेगारांवर खटल े चालव यासाठी आ ंतररा ीय ल करी यायालयाची १८
ऑ टोबर १९४५ रोजी थापना क ेली. िहटलरन े मानवता व जागितक शा ंतता भ ंग
कर याचा य न क ेला. या कटात सहभागी झाल े या २४ ने यांवर आरोप ठ ेव यात
आला . युरेनबग येथे इ.स. १९४६ म ये खटल े चालवल े. १२ गु हेगारांना देहदंड, ३
गु हेगारा ना ज मठ ेप व इतरा ंना १० वषा चा तु ंगवास िश ा द े यात आली .
पॉटसड ॅम करार िनि त क े यानंतर दो ता ंचे पररा ीय म ं यांची पिहली ब ैठक स ट बर-
ऑ टोबर १९४५ म ये लंडन, िडस बर १९४५ म ये मा कोत ब ैठक झाली . एि ल , ने,
जून, जुलै १९४६ म ये पॅ रसला ब ैठक झाली . अंितम एकमत होण े कठीण झाल े. शेवटी
इटाली , ब गे रया, हंगेरी, िफनल ंड, मािनया यासाठी मस ुदा तयार क ेला. २१ रा ां या
प रषद ेत अंितम मा ह री िडस बर १९४६ म ये िमळाली . इ.स. १९४६ या य ूयॉक या
प रषद ेने ५ रा ांची शा ंतता थास मा यता िदली . १० फे ुवारी १९४७ रोजी उभय
देशां या ितिनध नी वा या क े या.
४) जपानबरोबर शा ंतता तह :
अमे रकेने जपानवर िवजय ा क े यानंतर तह झाला .
१. जपानन े सा ा य न करण े.
२. जपानच े िनल करीकरण क न लोकशाही यव था थापन करा वी.
३. जपान स ंदभा त अम े रकेने ठरिवल े या धोरणात दो ता ंनी ह त ेप ह स ेप क
नये.
टॅिलनन े ितस य त वाला िवरोध क ेला. १४ ते २६ िडस बर १९४५ या काळात
दो ता ंची मा कोम य े बैठक त चचा झाली . ११ रा ांचे एक अितप ूव मंडळ तयार
कर यात आल े. जपांसाठी तयार क ेले या अस ु ावर ४ ते ८ स ट बर १९५१ रोजी
सॅन ाि सको य ेथील प रषद ेत चचा झाली . ८ स ट बर रोजी अम े रका-जपान या ंनी
तहावर वा या क े या.
आपली गती तपासा :
.१. बिल न करा रावर थोड यात मािहती िलहा .
७.२.४. दुस या महाय ु ाचे प रणाम
युरोपम य े िहटलर , मुसोलीिनसार या आ मक सा ा यवादी ह क ुमशहाचा उदय झाला .
या या सा ा यिव तारा या धोरणात ून दुसरे महाय ु सु झाल े. या यु ात दो ही munotes.in
Page 75
दुसरे महाय ु
75 प ाची /गटाची आिथ क, औ ोिगक जीिवत हानी मोठ ्या माणात झाली . या यु ाचे
प रणाम मोठ ्या संपूण जगावर झाल े.
१) चंड माणात िवनाशकारक –
पािह या महाय ु ापे ा दुसरे महाय ु जा त िवनाशकारक ठरल े. दुस या महायु ात
१४० ल माणस े मृ यू पावली . ४५० दश ल माणस े जायब ंदी झाली . दीड कोटी
य य य ु ात स ैिनक ठार झाल े. यु ात सव रा ा ंचा एकूण १०० ल पया ंचा
खच झाला . जम नी या ह यान े ि टनची २००० कोट ची स ंप ी न झाली . रिशया या
संपूण रा ीय स ंप ीचा १/४ भाग न झाला . साव जिनक बा ंधकाम े, घरेदारे, चांग या व
े कलाक ृती, कारखान े, धरणे, दवाखान े, बागा इ याद च े मोठ्या माणात न ुकसान
झाले.
२) मानवा या जीवनाची घडी स ंपूण िव कटली –
दुस या महाय ु ाचा मानवी जीवनावर द ूरगामी प रणाम झाला . यु ामुळे मानव समाजाची
आिथ क, सामािजक , सं कृतीक व राजक य घडी िव कटली . सामा य माणसा या
जीवनात आणत अडचणी िनमा ण झा या . अ नधा या ची टंचाई, रोगराई , महागाई .
काळाबाजार , कापड , औषध े, रॉकेल. कोळसा इ . तुटवडा वाढला . चलनवाढ , महागाई
यामुळे सामा य माणसाच े जीवन अितशय कठीण झाल े.
३) सा ा यवाद आिण वसाहतवाद या ंना ध का –
दुस या महाय ु ाने सा ा यवाद व वसाहतवाद या ंना मोठा हादरा िदला . ऑि या ,
हंगेरीचे सा ा य पािह या महाय ु ानंतर न झाल े. या माण े दुसया महाय ु ाने जम नी,
जपान , इटाली या ंचे सा ा य उद ् व त झाल े. इं लंडलाही महाय ु ानंतर िह ंदु थान
सोडवा लागला . प रणामी द ुस या महाय ु ानंतर सा ा यवाद न झाला .
४) जागितक शा ंततेसाठी स ंयु रा स ंघ –
दुस या महाय ु ा या व ेळी अम े रकेने ॲटमबॉ बचा वापर क ेला. यामुळे काही स ेकंदातच
१ ल ७० हजार लोक ठार झाल े. ॲटमबॉ ब या स ंहारक श ची क पना जगाला
आली . या घटन ेने जगातील राजकारणी लोका ंना जाणीव झाली . भावी िपढ ्यांना यु ाची
झळ पोपोहोच ू नये हणून आंतररा ीय , वादिववाद सोडव यासाठी य ु हा एकच
माग नाही. कोणत ेही शा ंततेनेही सोडवता य ेतात. यासाठी २५ एि ल १९४५ रोजी
रा स ंघाची थापन क ेली.
५) जागितक राजकारणात न ेतृ वात बदल –
दुसरे महाय ु सु होईपय त जागितक राजकारणाच े नेतृ व इं लंड- ा स या ं याकड े
होते. परंतु अमे रके या महाय ु ात व ेशाने दो त रा ा ंना िवजय िमळवला . यामुळे
महायु ाचे व यु ानंतर जगा या राजकारणाच े नेतृ व अम े रका, रिशया या दोन रा ा ंकडे
आले. munotes.in
Page 76
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
76 ६) आिशया व आि का ख ंडात मोठी जाग ृती –
महायु ातील घटना ंचा प रणाम आिशया -आि का ख ंडावर मोठ ्या माणात झाला . या
खंडात च ंड ली जाग ृती घड ून आली . यांनी वात ं यासाठी अिधक आ मण व
यापक लढ े सु केले. यामुळे अनेक रा ा ंना वात ं य िमळाल े. इिज , सुदान,
िलिबया , मोर को , ट्युिनिशया, गोलकोट , टोगोल ँड इ. वतं रा े झाली . पि म
आिशयात त ेल पुरवठा अस यान े इं लंड- ा सन े आपल े वच व कायम ठ ेव याचा य न
केला. प रणामी या द ेशात रा वाद जाग ृत होऊन अरब स ंघ थापन झाला .
७) दुस या महाय ु ानंतर शीत य ु ाला ार ंभ –
दुस या महाय ु ा या व ेळी अम े रका, इं लंडने रिशया या मदतीन े िहटलरचा पराभव
केला. िहटलरचा पाडाव होताच अम े रका-रिशया एकम ेकां या िवरोधी िदश ेने वाटचाल
क लागल े. जगातील क लागल े. जगातील अन ेक रा आप या गटात ख ेच याचा
य न स ु झाला . यामुळे दो ही रा ा ंम ये तणाव िनमा ण झाला . िविवध े ात पधा
सु झाली . यालाच शीतय ु हटल े आ ह े.रिशया या वच वाखाली असल े या
देशाबाह ेर भाव े वाढिव यास अम े रका-इं लंड यांनी १९४७ म ये िवरोध क ेला. या
शीतय ु ाचे पांतर य य ु ात क े हा हो ईल याचा भरवसा न हता . परंतु टॅिलन या
मृ युनंतर शीतय ु संपले.
८) मानवा चे नैितक अध :पतन –
दुस या महाय ु ामुळे माणसाचा जीवनाकड े पाह याचा ीकोन बदलला . देव, धम ,
ि या या ंना वेग या भ ूिमकेतून पिहल े जाऊ लागल े. िवधवा , अनाथ , अपंगांचे
वाढल े. घरातील कत पु ष मारल े. यामुळे कुटुंबावर अन ेक संकटे कोसळली . सव च
नाग रका ंना महाय ु ाचे चटके बसल े. यामुळे मानवाचा न ैितक अध :पत झाला .
९) यूंची सुटका व य ु गु हेगारांची चौकशी –
िहटलरन े आया चे े वासाठी लाखो य ू लोका ंची ह या व हकालप ी क ेली. हजारो य ू
लोकांना कैदेत ठेवले. िहटलर या पराभवान ंतर दो त रा ा ंनी या ंची सुटका क ेली. यु
गु हेगार हण ून नाझी न े यांची चौकशी कर यात आली . शांतता व मानवत े या िव
कटकार थाना ंची चौकशीसाठी आ ंतररा ीय ल करी यायालयाची तरत ूद कर यात
आली . चौकशीसाठी य ुरेनबग येथे यायालय थापन क ेले. गु हेगारांना िश ा द े यात
आ या .
१०) आंतररा ीय सहकाय –
रा वादान े वसाहतवादाचा अ ंत क न जागा या ि ितजावर अन ेक नवीन रा े
उदयास आली ; परंतु महाय ु ाने अनेक सम या िनमा ण के या. यु ात िवकास न
झालेला अस ून याचा प ु हा िवकास कर यासाठी य ुरोिपयन रा ा ंना पर परा ं या
सहकाया ची गरज गोती . यातूनच आिथ क सिमती थापन क े या. युरोिपया ंसाठी munotes.in
Page 77
दुसरे महाय ु
77 सामाियक बाजारप ेठ थापन क ेली. अथ - यवहारासाठी अन ेक न या स ं था थापन
झा या . आंतररा ीय सहकाय क न आयात -िनया त यापार वाढला . आिथ क िवकास
झाला.
आपली गती तपासा :
.१. दुस या महाय ु ाचे प रणाम सा ंगा.
७.३. सारांश
पािह या महाय ु ानंतर पराभ ूत रा ा ंवर ज े तह लादल े यात ून सुडाचे राजकारण स ु
झाले. यातून जगात ह कुमशहा ंचा उदय झाला . यांनी वंश ेष, सा ा यवाद यात ून दुसरे
महायु सु झाल े. ते यु िज ंक यासाठी ल करी व राजन ैितक कारवाया स ु झा या .
यु ाचा श ेवट झा यान ंतर महाय ु ानंतर जागितक शा ंततेसाठी य ुनोची थापना कर यात
आली . युनोने राजक य व अराजक य व पाच े काय केले आहे.
७.४.
१) दुस या महाय ु ाची करण े व प रणाम सा ंगा.
२) दुस या महाय ु ा या काळातील राजन ैितक घटना ंचा आढावा या .
७.५ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज.जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य .न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगाचा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजयान ंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासातील ि थ य ंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in
Page 78
78 ८
संयु रा स ंघटना (UNO )
घटक रचना
८ .०. उि ्ये
८.१. तावना
८.२. संयु रा स ंघटना
८.२.१ अटला ंिटक सनद
८.२.२. संयु रा स ंघटनेचा िनिम तीचा इितहास
८.२.३.युनोची त व े
८.२.४. युनोचे सभासद व
८.२.५. संयु रा स ंघटनेचे मुख घटक
८.२.६. युनोचे काय
८.३. सारांश
८.४.
८.५ संदभ
८.०. उि ्ये
जगाम य े कायमची शा ंतता व स ुरि तता राखण े.
रा ा-रा ांम ये मै ीचे संबंध िनमा ण करण े.
सभासद रा ा ंतील सामािजक , आिथ क आिण इतर सोडव यासाठी य न
करणे, संगी सहकाय करण े.
जात, वंश, रंग, भाषा, धम याचा िवचार न करता सवा ना मुलभूत वात ं य िमळण े
आिण मानवी ह काचा आदर करण े.
अंतग त ा ंम ये ह त ेप ना करण े.
८.१. तावना
मानवा या राजक य जीवनाची स ु वात स ंघषा ने, यु ानेच झाली . जगा या इितहासात
इ.स. १९१४ -१९१९ या काळात पिहल े जागितक महाय ु झाल े. यात मोठ ्या माणात munotes.in
Page 79
संयु रा स ंघटना
79 िवनाश झाला . अशा घटना प ु हा होऊ नय े हणून रा स ंघाची थापना क ेली. अनेक
देशां या आ मक धोरणाम ुळे रा स ंघाला अपयश आल े. यातून दुसरे महाय ु सु
झाले. यु समा ीनंतर शा ंततेवर गंभीरपण े िवचार झाला . जगात य ु कायमच े नको
यासाठी रा स ंघातील दोष दूर क न २५ एि ल १९४५ रोजी स ंयु रा स ंघा या
(युनो) थापन कर यात आली .
८.२ संयु रा स ंघटना
अटला ंिटक सनद :
दुस या महाय ु ा या काळात िम रा ा ंनी आप या ल करी हालचाल म य े सुसू ता
आण यासाठी अन ेक प रषदा घ ेत या हो या . या प रषदा ंम ये जागितक शा ंतता
कायमची थािपत कर यासाठी तस ेच यु ो र जगाची प ुनर चना कर यासाठी य न
केले गेले. यासाठी अम े रकन रा ा य ँकलीन झव े ट आिण इ ं लंडचा प ंत धान
िव टन चिच ल यांची भेट हावी अशी योजना उधार -उसनवार योजन ेचा यव थापक
हॅरी हॉपिक स हा ज ुलै १९४१ म ये चिच ल या भ ेटीसाठी इ ं लंडला ग ेला असताना
याने आखली . १९४१ पय त सव यु आघाड ्यावर जम नीची आग ेकूच सु अस याम ुळे
संपूण युरोपवर जम नीचे वच व थािपत हो याचा धोका िनमा ण झाला होता . अशा
प रि थतीत जम नीला यश वीरी या ितकार कर या या ीन े इं लंडचे साम य कसे
वाढिवता य ेईल याबाबत झव े ट व चिच ल या दोन रा म ुखाम य े सम चचा होणे
आव यक वाट याव न या ंची भेट यू फाउंडलंट िकना यानजीक आयोिजत कर यात
आली . ९ ते १२ ऑग ट १९४१ पय त ही ब ैठक स ु होती . दोन रा म ुखां या या
बैठक म य े इं लंडला कोणत े यु सािह य प ुरिव या जाव े आिण जपान बाबत कोणती
भूिमका यावी या िवषया ंवर मनमोकळी सिव तर चचा झाली . याच ऐितहािसक ब ैठक त
या दोन रा म ुखांची त ुत यु ाबाबतची आिण य ु ो र जगबाबतची उि ्ये प
करणार े िनवेदन – ‘अटला ंिटक सनद ’ तयार कर यात आल े. १४ ऑग ट १७४१ रोजी
िस झाल े या अटला ंिटक सानाद ेमुळे अमे रका इ ं लंड या पाठीशी ख ंबीरपण े उभी
अस याब ल जम नीशी खा ी झाली .
अंितम िवजया या ीन े जा तीत जा त रा ा ंची व या रा ा ंमधील जनत ेची
सहान ुभूती व पाठ बा ा क न घ े या या उ ेशाने, तसेच यु ो र जगाची यव था व
व प याबाबतच े इं लंड व अम े रकेचे आदश , त वे व क पना ‘अटला ंिटक चाट र’ म ये
घोिषत कर यात आ या .
१) इं लंड व अम े रका या रा ा ंची भ ूिमका आ मकाची माही . यांना कुठ याही
कार या ाद ेिशक िव ताराची अथवा अ य कोण याही अित र लाभाची अप े ा
नाही.
२) यु ानंतर स ंबिधत द ेशातील जनत े या इ छा ख ु या प तीन े जाणून घेत यािशवाय
कोण याही कारचा ाद ेिशक बदल कर यात य ेणार नाही .
munotes.in
Page 80
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
80 ३) आप या द ेशात कोण या कारची शासनप ती असावी ह े ठरिव याचा अिधकार
या द ेशातील नाग रका ंना आह े आिण बळजबरीन े या लोका ंचे वात ं य िहराव ून
घेतले गेले असेल या ंना या ंचा साव भौम वाचा व वय ंशासनाचा ह क अमा य
कर यात य ेईल.
४) सव रा ा ंना मग ती लहान असोत वा मोठी , िवजयी असोत अथवा पराभ ूत, यां या
औ ोिगक भरभराटीचीसाठी आव यक असणारा क चा माल िमळव ून दे याचा
य न कर यात य ेईल आिण सव रा ा ंना समान भ ूिमकेवर या पार कर याचा ह क
िमळेल असा य न चिलत जबाबदा या सा ंभाळून केला जाईल .
५) मजुर वगा चे राहणीमान स ुधारणे, यांची आिथ क गती घडव ून आणण े आिण
या या सामािजक स ुरि तत ेसाठी जगातील सव रा ा ं या आिथ क यवहारा ंम ये
जा तीत जा त सहकाय िनमा ण कर याचा य न कर यात य ेईल.
६) नाझ या ज ुलुमी ह क ुमशाहीचा नाश क े यानंतर जगात शा ंतता थािपत कर यात
येईल. सव रा ा ंना वात ं य, शांतता व स ुरि तता या ंची हमी िमळ ेल. सव रा ा ं या
सीमा स ुरि त राहा यात आिण जगातील सव लोका ंना जीवनाव यक व तूं या
अभावापास ून, आिथ क दै यापास ून व भयापास ून मु अस े सुखी जीवन िनव धपणे
जगता य ेईल. अशा कारची यव था शा ंतता थािपत करताना कर यात य ेईल.
७) जगातील सव लोका ंनी सागरी स ंचाराच े वात ं य अ ितब ंधपणे उपभोगता य ेईल.
८) आंतररा ीय राजकारणात श साम या चा योग अ य ंत हािनकारक ठरतो याचा
यय सव च रा ा ंना आल ेला अस याम ुळे ल करीसाम या चा वापर या य
ठरिवला पािहज े. यु ामागा चा अवल ंब व श ा पधा चालू रािह यास भिव यात
आ मणाला पायब ंद घालण े व शा ंतता थािपत करण े अश य अस याम ुळे
िचरकालीन शा ंतता व स ुरि तता थािपत कर यासाठी श ा कपातीची ती
िनकड आह े. शांततेचा पुर कार करणा या जनत े या मनातील श ा ा ंची भीती न
हो यासाठी श कपाती या या उपाययोजना क े या जातील या यवहाय
य ना ंना सव तोपरी उ ेजन िदल े जाईल .
जम नीिव लढणा या दो त रा ा ंचे यु हेतू अटला ंिटक सनद े ारा िवशद कर यात
आले. झवे ट व चिच ल या दोन रा म ुखांनी स ंयु री या काढल े या या आल े.
झवे ट व चिच ल या दोन रा म ुखांनी संयु री या काढल े या या िनव ेदनामुळे इं लंड
व अम े रका या ं या य ु िवषयक व ैचा रक भ ूिमकेत एकवा यता अस याच े प झाल े.
आपली गती तपासा :
. १. अटला ंिटक सन दवर थोड यात मािहती िलहा.
munotes.in
Page 81
संयु रा स ंघटना
81 ८.२.१. संयु रा स ंघटनेचा िनिम तीचा इितहास
िहटलर या आ मणान े दुस या महाय ु ाला स ु वात झाली . इं लंड आिण ित या
दो ता ंनी यु ात व ेश केला. ारंभी या काळात िहटलर या िवजयाची घोडदौड स ु
होती तर दो ता ंना पराभवाला सामोर े जावे लागत होत े याच व ेळी ल करी हालचाल म य े
एकसू ता व िवजय ा ीसाठी दो ता ं या हालचाली स ु झा या . झवे ट, चिच ल
यांची ॲटला ंिटक महासागरात , यू फौडल ंड देशाजवळ ब ैठक झाली . आपण का लढतो
याची य ेयधोरण े काय , यासंदभा त चचा झाली . संयु रा स ंघटने या िनिम तीशी
वैचा रक भ ूिमका तयार झाली . १ जानेवारी १९४२ रोजी वॉिश ं टन प रषद ेतील ५६
रा ांनी अ टलांिटक सनद ेला पाठ बा िदला . तेहरान या ब ैठक त घटन ेचा तरव म ंजूर
कर यात आला . सॅन ाि स को य ेथे ५० रा ां या प रषद ेत संयु रा स ंघटना
थापन कर यात आली . २५ एि ल १९४५ रोजी जगातील ३६ रा ां या िनण या या
आधार े संयु रा स ंघटनेची अिधक ृतरी या थापना क ेली.
८.२.२.युनोची त व े
युनो या सनद ेचे १९ भाग अस ून १११ कलम े आहेत. युनो या सनद े या स ु वातीस
युनोचे उि ्ये व त व े मांडलेली आह ेत. ती त व े पुढील माण े –
१. सव सभासद रा ा ंचे साव भौम व समान आह े.
२. युनो या सनद े माण े जी ब ंधने /अटीसभासदा ंनी वीकारली असतील ितच े
ामािणकपण े पालन करण े.
३. युनो या य ेक काया स सहकाय करण े.
४. युनोचे सभासद नसल ेली रा े शांतता व स ुरि तत े या धोका िनमा ण नाही याबाबत
ल ठ ेवणे.
५. सभासदा ंनी वत :चे आंतररा ीय त ंटे सामोपचारान े सोडवण े.
८.२.३. युनोचे सभासद व
सॅन ाि स को प रषद ेत भाग घ ेतले या 50 रा ांना सभासद व द े यात आल े. नवीन
रा ाला सभासद व िमळव यासाठी २/३ बह मतान े मा यता द ेत असतात . याबरोबर
बड्या स ा ंचे एकमत व एक ूण सभासदा ंचे २/३ बह मत याआधार े सभासद व िदल े जात.
याच प तीने एखा ा रा ाच े सभासद व र करता य ेत असत . आज जगातील स ुमारे
१५२ रा े १५२ रा े युनोचे सभासद आह ेत. आंतररा ीय शा ंतता व स ुरि तता
िनमा ण कर या या काया ला य व अ य पण े सहकाय करण े ही सभासद रा ा ंची
जबाबदारी आह े.
munotes.in
Page 82
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
82 ८.२.३. संयु रा स ंघटनेचे मुख घटक
संयु रा स ंघटनेचा काय भार सा ंभाळ यासाठी िविवध घटक आह ेत. याम य े
महासभा , सुर ा सिमती , आिथ क व सामािजक सिमती , िव त सिमती , आंतररा ीय
यायालय , सिचवालय , युनो या इतर खास सिम या इ . समाव ेश होतो .
१) महासभा :-
युनोमधील सवा त मोठा व मह वाचा घटक हणज े महासभा होय . सव सभासद रा
महासभ ेचे ितिनधी असत . येक रा ाला जा तीत जा त पाच सभासद पाठिवता य ेत
असे; परंतु या सवा चे एकाच मत अस े. आप या ितिनध चा सव खच संबंिधत द ेशानेच
करावयाचा अ सतो. महासभ ेचे अिधव ेशन वषा तून एकच अस े. आप या ितिनध चा सव
खच संबंिधत द ेशानेच करावयाचा असतो . महासभ ेचे अिधव ेशन वषा तून एकच अस े.
साधारण स ट बर मिह या या ितस या ग ु वारी ब ैठक ला स ु वात होत अस े.से ेटरी
जनरल आमसभ ेचे खास अिधव ेशन बोलावत अस े. महास भेचे सव िनण य सभासद
रा ांना कायद ेशीर ब ंधनकारक अस े. महासभ ेचे काय पुढील माण े –
१. आंतररा ीय शा ंतता व स ुरि तता िटकिव यासाठी उपाययोजना करण े.
२. सभासद रा ा ंना आिथ क व सामािजक सहकाय करण े आिण यावर द ेखरेख करण े.
३. िव त सिमती या कामकाजावर िन यं ण ठेवणे.
४. संयु रा स ंघटनेचा अथ संक प म ंजूर करण े.
५. रा ांना सभासद व द ेणे, तहकूब करण े िकंवा संघटनेतून काढ ून टाकण े, याबाबत
िनण य घेणे.
६. िन:श ीकरण , श िनय ं ण, आंतररा ीय काय ाची अ ंमलबजावणी करण े.
संघटने या िनरिनरा या उपसिम या ं या सभासदा ंची िनवड करण े.
७. युनो या घटन ेत दु ती बह मतान े करण े.
युनोची म ु य कचोरी य ूयॉक म ये असून युरोप ख ंडात उपकच ेरी िजन े हा य ेथे आ हे.
मु य कच ेरी अम े रकेत असती तरी ितच े िनयं ण यावर नाही . नॉव चे ी वेलीए य ुनोचे
पिहल े जनरल स े ेटरी होत े.
२) सुर ा सिमती :-
युनो या सद य रा ा ंचे काय कारी म ंडळ हणज े सुर ा सिमती होय . आंतररा ीय
शांतता व स ुरि तता राख याची जबाबदारी या सिमतीकड े आ ह े. या सिमतीम य े
जगातील बड ्या रा ा ंचे मह वाच े थान आह े. अमे रका, इं लंड, रिशया , चीन ही कायम
रा े आहेत इ.स. १९४५ सॅन ाि स को प रषद ेत ा सला थानला थान िदल े.
इ.स. १९४९ चीम य े ांती ा ंती होऊन क य ुिन ट सरकारन े रा ीय सरकारला munotes.in
Page 83
संयु रा स ंघटना
83 फॉम सा ब ेटाव न हाकल ून िदल े. यामुळे अमे रकेने चीनऐवजी फॉम साला ितिनिध व
िदले. यामुळे अमे रका, इं लंड, ा स , फॉम सा , रिशया या पाच रा ा ंना कायम
सभासद इतर रा ा ंतून हंगामी ६ सभासद अस े एकूण ११ सभासद झाल े. १७ िडस बर,
१९६३ ठरावान ुसार ह ंगामी सभासदा ंची स ं या ६ ऐवजी १० केली व फॉम सीऐवजी
क युिन ट चीनला ितिनिध व िदल े. यामुळे एकूण १५ सभासद झाल े.
सिमतीची ब ैठक आठवड ्यातून िकमान एकदा यावी . बड्या रा ा ंचे थान कायमच े
असून या ं या िनण याला मह व अस े. कोण याही िनण यासाठी ८ मतांची गरज याम य े
५ रा ांचे एकाच मत अस े. एखा ा रा ान े नकाराथ मत मा ंडले तर याला ह ेटो
हणतात . सुर ा सिमतीची काम े पुढील माण े –
१. महासभ ेला सुर ा सिमती या काया चा अहवाल सादर करण े.
२. सभासद रा ा ं या श वाढीवर िनय ं ण घाल यासाठी िनरिनरा या योजना
महासभ ेला सादर करण े.
३. िव त रा ा ं या ता यातील द ेशातील िनय ं ण ठेवणे.
४. शांततेचा भंग करणा या रा ाला सामोपचाराचा स ला द ेणे. याचा उपयोग झाला
नाही तर स ै य पाठव ून कारवाई करण े.
५. सभासद रा ा ंपैक कोणी द ुस या रा ािव त ार क े यास ती समजाव ून घेणे.
बंडखोर रा ाची आिथ क नाक ेबंदी करण े, बिह कार टाकण े, ल करी का रवाई करण े.
३) िव त सिमती :-
पािह या महाय ु ानंतर रा स ंघाने जी म ॅडेट प त अि त वात आणली होती . या
प तीम य े सुधारणा क न िव त सिमती थापन क ेली. जम न, जपान , इटाली या ं या
वसाहती म ु के या. या द ेशावर द ेखरेख ठेवणे, याची गती कर णे तेथील लोका ंना
अंतग त वायत ा व वात ं य देणे, यासाठी य ुनोने िव त सिमतीची थापना क ेली.
काम ड , टोगोल ँड, सोमालील ँड, पि म सामोआ , टांगिनक , आंडा, माश लबेट इ. देश
िव त द ेश हण ून समज यात आल े. यव थ ेसाठी सिम या थापन क े या.
१. िव त हण ून या ं याकड े वसाहती सोपिवल े या आह ेत, अशी रा े उदा .
बेि जयम , इं लंड, ा स , यूझीलंड, अमे रका इटाली इ .
२. यां याकड े वसाहती नाही पर ंतु जे सुर ा सिमतीच े कायमच े सद य आह ेत अशी
रा े – रिशया , चीन.
३. आमसभा काही सभासदा ंची तीन वषा साठी िनवड करत अस े ते ५ सभासदा ंचे मंडळ
असे.
munotes.in
Page 84
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
84 िव त सिमतीच े काय /कामे पुढील माण े –
१. िव त द ेशाची जबाबदारी सोपिवल े या रा ा ंकडून आल े या अहवालावर चचा
करणे.
२. िव त द ेशाकड ून आल े या अजा वर िवचार क न उपययोजना करण े.
३. िव त द ेशात सतत भेटी देऊन लोक गतीची पाहणी करण े.
४. िव त द ेशातील राजक य , आिथ क, सामािजक गतीची मािहती गोळा करण े.
४) सिचवालय :-
युनो या शासन य ं णेचा क िबंदू हणज े सिचवालय होय . याम य े चार हजार नोकरवग
आहे. सिचवालया या म ुखास स े ेटरी जनरल अस े हणतात . याची न ेमणूक सुर ा
सिमतीकड ून होत े. यास पाच कायम सद या ंची मंजुरी िमळा यान ंतर आमसभ ेकडून
बह मतान े याची िनवड क ेली जात े. युनो या सव सिमती या ब ैठक ला हजर राह याचा
अिधकार स े ेटरीला असतो . सिचवालयाची काम े पुढील माण े –
१. आंतररा ीय शा ंततेस धोका होत अस यास स ुर ा सिमतीला सा ंगणे.
२. सव उपसिम या ंच म ुख सिचव हण ून काम पाहण े.
३. युनोचे वािष क अहवाल तयार करण े.
४. सभासदा ं या मागणीन ुसार खास अिधव ेशन बोलण े.
५. यायाधीशा ं या न ेमणुक साठी सभासद रा ाकड ून नाव े मागवण े.
६. आमसभ ेने काही खास काम े सोपवली तर ती पार पडणे.
७. आव यक तो नोकरवग भरती करण े.
८. सभासद रा ा ंची वग णी ठरवण े व ती गोळा करण े.
आंतररा ीय यायालय :-
आंतररा ीय वाद त सोडिव यासाठी य ुनोने आंतररा ीय यायालय थापन क ेले.
याची म ु य कच ेरी हॉल ंडमधील ह ेग या िठकाणी आह े. सुर ा सिमती या
िशफारसीन ुसार महासभा १५ यायाधीशा ंची िनवड करत े. यांची मुदत ९ वषा ची असत े.
१५ यायािधशा ंकडून तीन वषा साठी अ य , उपा य या ंची िनवड क ेली जात े.
आंतररा ीय यायालयाकड े ामु यान े पुढील जबाबदा या असतात .
१. रा ारा ातील स ंघष व वाद िम टवणे.
२. यायालय आ ंतररा ीय कायदा , ढी काया ाची म ुलभूत त व े या या साहा यान े
तंट्याबाबत िनण य घेत असतात . या व ेळी य ुनो या सनद ेचे पालन , नैितक
जबाबदारी याच माण े यायालयाच े िनण य संबंिधत रा ा ंना बंधनकारक आह े. munotes.in
Page 85
संयु रा स ंघटना
85 िनण याची अ ंमलबजावणी क ेली नाही तर स ंबंिधत द ुस या रा ान े सुर ा सिमतीकड े
धाव यावी .
६) आिथ क व सामािजक सिमती :-
मानवा या द ु:खाचे मूळ कारण हणज े सामािजक व आिथ क िवषमता होय .
रा ारा ातील राजक य , सामािजक , आिथ क िवषमता ह ेच महाय ु ाचे कारण आह े. ही
िवषमता न कर या या हेतूने आिथ क व सामािजक सिमतीची थापना कर यात
आली . या सिमतीत एक ूण २७ सभासद आह ेत. आरो य , िश ण , मजुरांचे , यापार
इ. अनेक ा ंसदभा त काय करण े. काय कर यासाठी अन ेक उपसिम या थापन क ेली,
यास य ुनो को अस े हणतात . या सिमती या सद या ंची िनवड तीन वषा साठी
आमसाभ ेकडून केली जात े. दरवष १/३ सद य िनव ृ होतात .
७) युनो या इतर खास सिम या :-
१. आंतररा ीय मज ूर संघटना
२. अ न व श ेती संघटना
३. ३)आंतररा ीय श ै िणक , शा ीय व सा ं कृितक योजना
४. आंतररा ीय नागरी हवाई वाहत ूक संघटना
५. आंतररा ीय आिथ क िनधी (I.M.F.)
६. जागितक आरो य स ंघटना (W.H.O.)
७. िव डक स ंघ (I.P.U.)
८. आंतररा ीय यापार स ंघटना (I.T.O.)
९. आंतररा ीय िनधी (UNICEF)
आपली गती तपासा :
.१. महासभा यावर टीप िलहा .
८.२.४. युनोचे काय
इ.स. १९४५ म ये युनोची थापना झाली . युनो या अ ंतग त अन ेक सिम या ,
उपसिम या थापन कर यात आ या . या सिमती या मा यमात ून युनोने राजक य व
अराजक य व पाच े काय केले.
१) सामािजक काय : युनोने युरो, लॅिटन अम े रका ख ंडाम य े आिथ क पाहणी क न
अनेक उपाययोजना स ुचव या . आिथ क प ुनर चना, लोकसं या, अ नधा य ,
ादेिशक अडचणी , यासंदभा त अन ेक सूचना क े या. संगी आिथ क मदत क ेली. munotes.in
Page 86
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
86 मानवजातीच े आरो य , वै ािनक स ंशोधन याची आकड ेवारी गोळा क न ती िस
केली.
२) आिथ क सुधारणा : आंतररा ीय ब ँक, आंतररा ीय नाण ेिवधी स ंघटनेची थापना
केली. या संघटने या मा यमात ून गरीब रा ा ंना आिथ क मदत क ेली. पूरिनयं ण,
रोगिनवारण , दळणवळण टपाल यव था इ . कामे कर यात आली . रा ारा ा ंतील
सहकाय वाढवण े.
३) शै िणक स ुधारणा : युनो को या स ंघटने या तफ अनेक िव ा या ना, शै िणक
सं थांना िश यव ृ या, पु तके, मािहतीपट याची मदत करण े. सभा, संमेलन, भाराव ून
शै िणक जाग ृती िनमा ण कर या या य न क ेला. िफ म ारा जगातील माणसा ं या
अडचणी समजाव ून घेणे.
४) आरो य स ुधारणा : युनो या सभासद रा ा ंना रोगा ं या मोफत लसी प ुरवणे. फुकट
औषध े देणे. दूध, इतर प दाथा चे ग रबा ंना वाटप करण े. मोफत प ुरवठा क न
आरो याचा िवकास कर याचा य न करण े. दा , अफू, गां या यासार या मादक
पदाथा या यवसायावर ब ंदी घालण े. समाजाला यसनापास ून दूर करण े. ि या ंचे
सोडवण े.
५) कामगारिवषयक स ुधारणा : िविवध द ेशांम ये मजुरां या प रषदा , सभा घ ेऊन
मजुरांची जाग ृती करण े. यां या स ंखेत वाढ करण े, वेतन व या ं या अडचण स ंदभा त
िवचार क न त े सोडिव याच े य न करण े. बालका ंचे आरो य स ुधारणे. बालका ंना
मोफत अ न आिण श ै िणक साधन े पुरवणे. मजुरांना पगार , िवमा, पे शन व सोयी
पुरवणे.
६) शेती सुधारणा : शेती उ पादन वाढिव यासाठी य ुनोतफ अनेक उपाययोजना क े या
जातात . िपकांची वाढ , पूस, जंगलसंवध न यासाठी उपाय कर यात आल े. आधुिनक
तांि क श ेतीिवषयक ान प ुरवणे.
७) यु ाची भावना कमी करण े : जागितक पातळीवर य ु ाची भावना कमी कर यासाठी
रेड ॉस संघटनेची थापना कर यात आली . यु ानंतर जखमी लोका ंची देखभाल
करणे. यु कै ांना संर ण द ेणे. खेळ संघटनेस मदत करण े. सर समाजाला एक
आणण े. यां या मनात ून यु ाची भावना कमी करण े.
८) सं कृतीचा सार : देशादेशातील सा ं कृितक स ंबंध वाढिव यासाठी सािह य , कला
व सां कृितक म ंडळातफ अनेक कारच े उप म राबवण े. सािह याच े िनरिनरा या
भाषेम ये भाषांतर करण े. िव ाना ंना एक आण ून सं कृतीचा सार करण े.
९) मानवी ह का ंची घोषणा : युनोकड े जानेवारी १९४६ म ये पिहली त ार इराणन े
रिशयािव क ेली. दुस या महा यु ा या काळात रिशयन फौजा इराणम य े हो या .
या माग े घे यास रिशयान े नकार िदला . यामुळे एरनन े आपली त ार य ुनोकड े munotes.in
Page 87
संयु रा स ंघटना
87 न दवली . युनो या म य थीच े रिशयान े फौजा माग े घेत या. हा युनोचा पिहला
िवजय होय .
१०) अरब-इ ायल करण : पािह या महाय ु ानंतर प ॅले टाईनचा द ेश
मॅडेटप तीन ुसार इ ं लंड या ता यात िदला . इं लंडने जाहीर क ेले क , जगातील सव
युंसाठी प ॅले टाईनचा द ेश िदला जाईल . यानुसार म े १९४८ म ये इ ायल ह े
युंसाठी वत ं रा िनमा ण केले. यामुळे यू-अरब या ं यात स ंघष सु झाला .
युनोला समाधानकारक उपाययोजना करता आ या नाहीत .
११) भारत -पाक तान या ं यातील वाद : युनोम य े सवा त जा त गाजल ेला आिण
अ ािप न स ुटलेला वाद हणज े भारत -पािक तानवाद होय . इ.स. १९४७ म ये
का मीरचा द ेश भारतात समािव कर यात आला . पािक तानन े टोळीवा या ं या
व पात ल कर का मीरम य े पाठवल े. दो ही द ेशांत यु सु झाल े. भारतीय
ल कराकड ून हा द ेश मु होत असतानाच य ु बंदीचे आदेश िदल े. यामुळे तो
अ ािप स ुटला नाही .
१२) जपान -को रया स ंघष : युनोम य े अ य ंत गाजल ेला दुसरा स ंघष हणज े जपान -
को रया स ंघष होय. महायु ां या व ेळी जपानन े ि या िज ंकून घेतला.को रया या
मु लढ ्या या व ेळी अम े रका-रिशया या ं या को रयात आ या हो या . को रया या
वातं यासंदभा त एक किमशन पाठवल े: परंतु रिशयान े या या द ेशात य े यास
नकार १९५० म ये उ र को रयान े दि ण को रयावर ह ला क ेला. हणज े एक
करे रिशयान े अमे रकेबरोबर य ु पुकारल े. दि ण को रयान े युनोकड े त ार क ेली.
यामुळे रिशयान े अिमती या कामकाजावर बिह कार टाकला . शेवटी समझोता
होऊन ह े करण िमटल े.
आपली गती तपासा :
.१. युनोचे काय सांगा .
८.३. सारांश
पिह या महाय ु ानंतर पराभ ूत जे तह लादल े होते, यातूनच स ुडाचे राजकारण स ु
झाले. यातून ह क ुमशहाचा उदय झाला . यांनी वंश ेष, सा ा यवाद यात ून दुसरे
महायु सु झाल े. ते यु िज ंक यासाठी ल करी व राजन ैितक कारवाया स ु झा या .
युनोने राजक य व अराजक य व पाच े काय केले आहे.
जम नी या पराभवान े पािह या महाय ु ाचा श ेवट झाला . जागितक शा ंततेसाठी
ा समधील प ॅ रस या िठकाणी शा ंतता प रषद भरव यात आली . या प रषद ेम ये श ू
गटातील ितिनधीला बोलाव यात आल े. दो त रा ा ंनी सव यु ाची जबाबदारी जम नी
आिण ित या दो त रा ा ंवर टाकली . या शा ंतता प रषद ेम ये हसा यचा तह , स ट
जाम नचा तह , युलीचा तह कर यात आला याबरोबर रा स ंघाची थापनाही क ेली.
रा स ंघाने राजक य व अराजक य काय मोठ्या माणात क ेले. munotes.in
Page 88
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
88 ८.४.
.१. रा संघा या काया चे मू यमापन करा .
.२. रा संघा या अपयशाची करण े सांगा.
.३. संयु संघटने या िविवध घटना ंची मािहती ा .
.४. युनो या काया चा आढावा या .
८ .५ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज.जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य .न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगाचा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजयान ंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासातील ि थ य ंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in
Page 89
89 ९
डॉ. सन य ेत सेन आिण चीन
घटक रचना
९.०. उि ्ये
९.१. तावना
९.२. चीनमधील रा वादी चळवळी
९.२.१. बॉ सर ब ंडाची कारण े व प रणाम
९.२.२. बॉ सर ब ंडाची कारण े
९.२.३. बॉ सर ब ंडाचे कारण े
९.३. १९११ या िचनी रा य ा ंतीची कारण े व प रणाम
९.३.१. चीन रा य ा ंतीची कारण े
९.३.२. इ.स. १९११ या रा य ा ंतीचे प रणाम
९.४. डॉ. सन-येत-सेनचे काय
९.५. सारांश
९.६.
९.७ संदभ
९.०. उि ्ये
या कर णाचा अ यास क े यानंतर िव ा या स
बॉ सर ब ंडािवषयी चचा करण े,
चीन या रा य ा ंती या कार णािवषयी मािहती सा ंगणे.
डॉ.सन-येत-सन या ंचे जीवन काय याचा आढाव घ ेणे.
युआन-िश-काई या काया चा आढावा घ ेणे.
चीनमधील कोिम ंगटांग (रा ीय सरकार ) याची मािहती घ ेणे.
चीनमधील कोिम ंगटांग व क य ुिन ट या ं यातील स ंघषा चा अ यास करण े.
munotes.in
Page 90
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
90 ९.१. तावना
परिकया ं या िव चीनम य े रा वाद जाग ृत होऊन यात ूनच वात ं य चळवळ स ु
झाली. यातून अफ ू यु , तायिप ंग बंड, बॉ सर ब ंड इ. मह वप ूण घटना घड या . इ.स.
१९११ म ये डॉ.सेन या न ेतृ वाखाली चीनम य े जास ाक थापन झाल े; परंतु युआन
िशकाई यान े जास ाक न क न प ु हा राज ेशाही थािपत कर याचा य न क ेला.
जास ाकाच े नेतृ व चँग-कै-शेक यांनी केले. यांनी क य ुिन टा ंना दडपशाही या मागा ने
संपिव याचा य न क ेला. याला माओन े खर िवरोध क ेला. यातून चीनम य े यादवी
यु सु झाल े.
९.२. चीनमधील रा वादी चळवळी
रा ीय सरकारच े (कोिमंगटांग प ाच े) नेतृ व चँग-कै-शेक केले. याच व ेळी इ.स. १९२१
म ये क य ुिन ट प ाची थापना चीनम य े झाली . या प ान े माओ या न ेतृ वाखाली
स ा ा ीचा स ंघष सु केला. क युिन ट प ाचा उदय झाला . याने प ासाठी लाल
सेनेची थापना क ेली. लालस ेनेची थापना करताना उ ेश, संघटन याचा िवचार क ेला.
कोिमंगटांग प ाचा उदय डॉ .सेन या न ेतृ वाखाली झाला तर अ त च ँग-कै-शेक या
नेतृ वाखाली झाला . चँग-कै-शेक अन ेक धोरणा ंमुळे रा ीय सरकारला अपयश आल े.
९.२.१. बॉ सर बंडाची कारण े
इ.स. १८९८ म ये कुआंग हा राजा होता . याचा म ं ी का ंग-यु-वी हा होता . याचा भाव
राजावर होता . कांगने ११ जून ते १३ स ट बर अशा श ंभर िदवसा ं या स ुधारणा क े या.
मांचू स ेम ये मांडारीन जमात अ य ंत भावशाली होती . ती जमात न करायची
यासाठी नवीन त णा ंना रा यकारभारात वाव िदला . यामुळे कुआंगने सव सुधारणा र
क न स ा अटळ कर या या य न क ेला. व कांग-यु-वी व च ेन-फू यांनी सुधारणा
कर याचा य न क ेला. चेन-फूने इं जी ंथाचे चीनी भाष ेत पा ंतर क न या ंथाचे
ान समाजात पोहचिव या चा य न क ेला. कांग यान े समाजात बदल घडिवल े. यामुळे
लोकजाग ृतीचे काम झाल े व याच पा भूमीवर बॉ सर ब ंड झाल े.
९.२.२. बॉ सर ब ंडाची कारण े
१) आिथ क कारण े
अ) सा ा यवा ा ं या िवरोधी अस ंतोष –
चीन या द ुबळेपणाचा फायदा घ ेऊन परक य रा ा ंनी थम यापारी सवलती िमळिव या
व नंतर चीनम य े आपली भाव े े िनमा ण कर यास स ु वात क ेली. सा ा यवादी
रा ांनी चीनच े आिथ क शोषण कर यास स ु वात क ेली. इ. स. १८६० म ये पेिकंग
करार, इ.स. १८५८ टीए टीनचा करार झाला . याम य े चीनवर मोठ ्या माणात
आिथ क खंडणी लादली ग ेली. परक य स ा ंना िवरोध कर याची ि थती चीनची न हती .
यामुळे परक य स ा ंची अर ेरावी चीनला सहन करावी लागली होती . परक य लोक चीनी munotes.in
Page 91
डॉ. सन य ेत सेन आिण चीन
91 जनतेला त ु छतेने वागवत होत े. अथ यव थाही द ुबळी झाली होती . तसेच ि ती
धम सारका ंनी धम सार स ु केला. चीनी जनतेला धम सारा या अटी द ूर करण े श य
झाले नाही . कारण य ुरोिपयन लोका ंचे वच व वाढल े होते. या सव घटना ंना मा ंचू स ा
जबाबदार आह े अस े लोका ंचे मत िनमा ण झाल े. इं जांनी दळणवळणा या स ुिवधा
िनमा न क े या. रे वेमाग , रे वे थानक , र ते, पो ट ऑिफस , कालव े काढल े. अशा
अनेक सुधारणा क े या. िचनी लोका ंचा यापार नदी , कालव े यां यामाफ त चाल े, पण
जे हा इं जांनी दळणवळणाची साधन े ता यात घ ेतली त े हा या ं यावर जकात लाद यात
आली . यामुळे दळणवळण करण े चीनला तोटयाच े वाटू लागल े. यामुळे चीनी लोका ंनी
यापार बंद केला. यामुळे जनत ेत उठाव िनमा ण झाला .
२) राजक य करण े
िचनी जनता ढी , परंपरा, अंध ा यात ग ुरफटल ेली होती . िचनी लोक मागासल ेले
होते. तो द ेश अ गत होता . िनसगा त या घटना घडतात या घटना ई र घडिवतो
असे यांचे मत होत े. तसेच आध ुिनक श साम ी , तं ान ह े चीनजवळ न हत े. मांचू
स ा ही ई रा या क ृपेने आहे अशी िवचारसरणी या लोका ंची होती . परंतु मांचू स ा ही
कमकुवत झाली व या स ेवर इ ं जांचे वच व िनमा ण झाल े. , ितगामी व
अकाय म मा ंचू घरा यािवषयी लोका ं या मनात राग , ेष, घृणा िनमा ण झाली . हणून
यांनी मांचू स ेचा शेवट कर यासाठी उठाव क ेला.
३) धािम क कारण े
ि न िमशन यानी ि न धमा चा सार मोठ ्या माणत स ु केला. धम सारका ंना
धम सार कर यास परवानगी िदली . चच बांधणे, यांना जिमनी द ेणे यामुळे िचनी जनता
संत झाली . (१) िचनी लोका ंचा गट (२) ि न गट , हे दो ही गट आपला धम े
मनात होत े. दोघांनी एकम ेकांना टीका कर यास स ु वात क ेली. िचनी लोका ं या मत े –
ि ती लोक ह े रानटी आह ेत, ते िचनी लोका ं या ि या व म ुले पळव ून नेतात व न ंतर
यांचे डोळे, दय काढतात व यापास ून औषध े बनवतात . तेच औषध चीनम य े आण ून
िवकतात . यामुळे िचनी लोक स ंत झाल े व यात ून या ंनी परिकया ं या िवरोधात उठाव
केला.
४) रा वादाचा उदय
ि न लोका ंनी धम सार कर यास स ु वात क ेली. परंतु िचनी लोका ंना हा धम सार
नको होता . कारण िचनी स ं कृती ही सव े सं कृती आह े. ितची जपण ूक केली पािहज े
असा रा वाद चीनम य े िनमा ण झाला . जर िचनी लोका ंना धम , जात, सं कृती
िटकवायची अस ेल तर ि न लोका ंना न क ेले पािहज े, तरच स ं कृती िटक ून राहील .
यामुळे एक स ंघष िनमा ण झाला व इ.स. १९०० म ये बॉ सर ब ंड झाल े.
munotes.in
Page 92
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
92 ५) यु ाला स ु वात
यु ाला स ु वात शाट ुंग ांतात झाली . याच माण े शा सी , पाली इ . ांतात उठाव
झालेला िदस ून येतो. जून १९०० म ये जम न राजद ूताच ख ून व यान ंतर २० जून
१९०० रोजी य ु ाला स ु वात झाली . परक या ंनी संयु मोिहम ेने िटन टीया शहरावर
ह ला चढिवला व त े शहर ता तात घ ेतले. नंतर पेिकंगवर ह ला चढिवला . १४ ऑग ट
रोजी परक या ंनी पेिकंग शहराम य े वेश केला. २४ िडस बरला परक या ंनी मा ंचू
राजाकड े १२ कलमी योजना पाठिवली व शेवटी दोघा ं यात ७ स ट बर १९०१ म ये
वाटाघा टी झा या . यातूनच बॉ सर करार झाला . परक या ंनी १७ स ट बर १९०१ म ये
आपल े ल कर पाठीमाग े घेतले.
९.२.३ . बॉ सर ब ंडाचे प रणाम
१) बंडाची च ंड िकंमत मोजावी लागली –
७ स ट बर १९०१ म ये करार झाला . या कराराम य े चीनच े साव भौम व न क ेले होते.
उठावा या ांतातील कामगारा ंना कामाव न कमी क ेले. ३३ कोटी ख ंडणी लाद यात
आली . यावर ४ ट के याज आकारल े. ही खंडणी चीनला द ुबळी करणारी होती . अमाप
संप ी परक या ंनी नेली.
२) मांचू स ेवर बंधने व अपमािनत जीवन –
करवस ुलीचा अिधकार न झाला होता . जे परक य वक ल होत े यां या स ंर णाची
जबाबदारी , राजाच े साव भौम व न क ेले. परक य अिधका या ंचे व च व िनमा ण झाल े.
हणज ेच मांचू स ेचे गुलामगीरीसारख े जीवन झाल े होते. ल कर न क ेले हणज ेच सव
बाजूंनी िचनी सरकारवर ब ंधने लादली .
३) मु यापार धोरण –
अमे रकेने हे धोरण वीकारल े. चीनम य े यापारी प ेठ िनमा ण कर यासाठी म ु यापार
धोरण वीकारल े, चीनम य े सा ा यिव तार झाला होता . इ.स. १८९९ या आिथ क
मंदीमुळे अमे रकेला तोटा झाला . यामुळे १९०१ म ये चीनम य े मु यापार कर यात
येईल, सवा ना कर सारखाच अस ेल. जॉन ह े थ या अम े रके या पररा म ं याने
प रप क े काढली . यानुसार सवा ना समान कर लाद यात आल े.
आपली गती तपासा :
.१. बॉ सर ब ंडाची कारण े व प रणाम सा ंगा.
९.३. १९११ या िचनी रा य ा ंतीची कारण े व प रणाम
इ.स. १८४२ -६० या काळात अफ ू यु े झाली यात चीनचा पराभव झाला . परक या ंचे
वच व चीनम य े िनमा ण झाल े. िचनी लोक ह े आपली स ं कृती, आपली जमात , जात ही munotes.in
Page 93
डॉ. सन य ेत सेन आिण चीन
93 इतरां या प े ा े मानणार े होते. व याच कार े परक यही आपली स ं कृती े
मानणार े होते. याव न वाद स ु होता . इं लंड, ा स , अमे रका व जपान या ंनी आपल े
वच व चीनम य े िनमा ण कर यास स ु वात क ेली.याला जबाबदार मा ंचू स ा आह े. या
स े या िवरोधात तायिप ंग बंड, इ.स. १९०० चे बॉ सर ब ंड, १०० िदवसा ं या
सुधारणा इ यादी घटना ं या मा यमात ून जनत ेने उठाव क ेला. इ.स. १९०५ म ये
परक य िश ण घे यास स ु वात क ेली. यामुळे परक या ंचा लोकशाही रा यकारभार
अ यासाला ग ेला. या न या गटान ेच मांचूची स ा न कर याची भ ूिमका घ ेतली. मांचू
स ा न कर यासाठी व लोकशाही रा य िनमा ण कर यासाठी लोका ंनी एक झाल े
पािहज े, यासाठी शाट ुंग ांतात क ुआंग या िठकाणी १० ऑ टोबर इ .स. १९११ रोजी
उठाव झाला . तो उठाव हणज े इ.स. १९११ ची रा य ा ंती होय . या ा ंतीची कारण े
पुढील माण े –
अ) चीनी रा य ा ंतीची कारण े
१) अकाय म व द ुब ल मांचू स ा –
रा यकारभारात या व ेळी ग धळ िनमा ण होत असतो या व ेळी याला जबाबदार ती
स ा असत े. चीनम य े जे मांचू घराण े होते या घरा याच े राजे अकाय म व द ुब ळ होत े.
यांचे रा यकारभारात ल न हत े. ते चैन, िवलासात द ंग होत े. यामुळे रा यय ं णेत
ग धळ िनमा ण झाला . करवस ुली या प तीला राजा व जनता या ं यात भ ेद िनमा ण
कर यास अिधकारी वग जबाबदार होता . मन मान ेल तेवढा कर वस ूल करत असत .
हणून जनता त झाली होती . यासाठी मा ंचू स ेचा शेवट झाला पािहज े या िवचारात ून
रा वाद िनमा ण झाला व याचा फायद अ डॉ . सेन घेतला व जास ाक रा य िनमा ण
कर याचा य न क ेला.
२) सुस ज ल कराचा अभाव –
रा यकारभारात राजाच े ल न हत े. यामुळे सव ाचार िनमा ण झाला . ल करी
अिधकारी च ैनी व िवलासी जीवन जग ू लागल े. राजाच े सै य, ल करी अिधकारी कशा
कारच े आहेत याची मािहती राजाला न हती . याच माण े ल करावर ल क ि त न ह ते.
याच माण े ल कराला िश णही न हत े. चीनम य े चंड लोकस ं या होती . याचा
उपयोग राजाला करता आला नाही . ल कर ह े अकाय म अस यान े इ.स. १८४२ ते
६० या काळात झाल े या अफ ू या य ु ात चीनचा पराभव झाला . याच माण े इ.स.
१८९४ -९५ चीन-जपान य ु ात परा भव झाला . या पराभवाच े जनत ेला च ंड दु:ख झाल े
होते. इ.स. १९०० म ये बॉ सर ब ंडाचा पराभव झाला . याला मा ंचू लोका ं या मनात
अंध ेमुळे असा समज झाला क , देवानेच हा कोप घडव ून आणला आह े. देवालाच
मांचू स ा नको आह े. यातूनच रा य ा ंती झाली .
munotes.in
Page 94
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
94 ३)आरो य व जाच क कर –
चीनमधील वाढ या लोकस ं येला आल घाल यासाठी सरकारकड े कोण याही
उपययोजना न ह या . यामुळे चंड माणात आरो यात िबघाड झाला . तसेच रोगराई
िनमा ण झाली . याकड े मांचू सरकारन े ल िदल े नाही. परिकया ं या वच वामुळे लोका ंना
चंड माणात कर ावा ला गत अस े. कराम य े वाढ झाली . यामुळे रा यकारभारात व
जनतेत ग धळ िनमा ण झाला . नवे कर स न े घेट असत . यासाठी लोका ंनी शेती, घरे
िवकली , कज काढल े तरी कर आह ेतच यासाठी मा ंचू स ेचा शेवट करण ेच यो य आह े ही
िवचारसरणी िनमा ण झाली ,
१) पा ा य िवचारा ंची ओळख –
कांग-यु-वीने मोठ्या माणत सामािजक स ुधारणा आण या . तसेच िश णासाठी नवीन
सुधारणा क े या. त ण िपढीला एक आणल े व या ंना परक य ानाबरोबर भौितक
ानाची ओळख क न िदली . यामुळे आध ुिनक, ान व लोकशाहीवादी त व या ंना
िमळाल े. परक य िश ण घ े यासाठी जो वग परदेशात ग ेला होता यान े तेथील
रा यकारभार , कोलाशाही प त पािहली व त े ान आ मसात क न त े पु हा चीनम य े
आले. मांडारीन जमातीला रा यकारभारात जा त थान होत े. या वगा ला
रा काराभारात ून कमी क ेले व मा ंचू स ेने त ण िपढीला रा यकारभारात थान िदल े.
या वगा ने समाज -एक प रा यकारभाराची प त अवल ंिबली व समाजात बदल
घडिवला .
२) थला ंत रत िचनी त णा ंचा भाव –
चीनची आिथ क प रि थती िबकट होऊ लागली . तेचा िचनी लोक मोठ ्या माणात
परदेशात जाऊन राह लागल े. थला ंतराचा कायदा क न परक या ंनी िचनी लोका ंना
पु हा ची नम य े पाठिवल े. व जे हा परद ेशातून िचनी नाग रक चीनम य े आल े ते हा ह े
लोक ा ंितकारी िवचारान े ेतीत झाल े. परदेशातील प रि थती या ंना यो य वाटत होती .
यांनी चीनम य े येऊन आपल े िवचार आप या िम म ंडळ ना सा ंिगतल े व चीनमधील
समाजाम य े ांतीचे बीज प ेरले गेले. यांचा भाव चीनम य े िनमा ण झाला .
३) चीनची आिथ क दुरव था –
जे परक य चीनम य े आल े होते ते संप ी ा कर यासाठी आल ेले होते व या ंनी
चीनम य े आपल े व च व िनमा ण केले. यामुळेच बंड, उठाव ह े घडून आल े. हे बंड
परक या ंनी मोड ून काढल े. जी यु े झाली यात चीनचा पराभव झा यान े चीनवर ख ंडणी
लाद यात आली व याम ुळे चीनची अथ यव था ढासळली . तसेच परक या ंनी जाचक
कर जनत ेवर लादल े. यातच चीनम य े दु काळ पडला . यामुळे ग रबी वाढली व
अथ यव था प ूण पणे ढासळली . यामुळे लोका ं यात अस ंतोष िनमा ण झाला व या ंनी बंड
पुकारल े.
munotes.in
Page 95
डॉ. सन य ेत सेन आिण चीन
95 ४) तुंग-िमंग-ह ई संघटनेचे काय –
या स ंघटनेची थापना डॉ .सेन यांनी चीनम य े लोकशाहीच े रा य िनमा ण करावयाच े
होते. सवा नी मदत क ेली. हणज ेच त ण वग , रा यकारभारातील अिधकारी वग , माजी
सैिनक वग इ यादी िचनी बा ंधव परद ेशात होत े, यां याकड ून डॉ.सेन यांनी आिथ क मदत
िमळिवली . इ.स. १९०५ , इ.स. १९०६ , इ.स. १९०७ , इ.स. १९०८ , इ.स. १९०९ व
इ.स. १९१० या काळाम य े संघटनेचे उठाव क ेले, पण याला अपयश आल े. या
पराभवाची कारण े शोध ून यावर उपाय योजल े. यामुळे यान ंतर इ.स. १९११ या
रा य ा ंतीचा िव जय झाला .
ब) सन १९११ या रा य ा ंतीचे प रणाम
१) सन १९११ या रा य ा ंतीने इ.स. १६४४ पासून चालत आल ेली घरा याची
राजवट स ंपु ात आणली .
२) चीनम य े जास ाकाची थापना झाली . चीन ह े आिशया ख ंडातील पिहल े १
जानेवारी १९१२ जास ाक रा बनल े. परंपरागत रा य यव थ ेचा याग क न
जनतेने पा ा य नवी जास ाक शासन यव था वीकारली .
३) उ र चीनमधील राजक य यव थ ेत िव कळीतपणा आला होता . तेथील बह त ेक
ांतात ल करी न े यांनी आपली वत ं राजवट थापन क ेली. डॉ.सन-यत-सेनने
दि ण ेकडील रा यात ऐ य िटकिवल े.
४) डॉ. सेनचे गणरा याची राजधानी नानिक ंग हावी अस े हणण े होत े. पण
युआन-िश-काईन े गणरा याची राजधानी प ेिकंगम य े ठेवली.
आपली गती तपासा :
. १. १९११ या तीन रा य ा ंतीची करण े सांगा.
९.४. डॉ. सन-येत-सेनचे काय
इ.स. १९१९ या िचनी रा य ा ंतीचे जनक डॉ .सन-यत-सेन हे होय. डॉ. सेनने
परिकया ं या व मा ंचू राजवटी या िवरोधात स ंघष क न जास ाक राजवट थापन
केली. डॉ. सेनचे िवचार राजक य सामािजक प रवत नाचे होते. यांनी आप या जीवनात
तीन त व े मांडली होती . डॉ. सेनने ांतीसाठी ज े काय केले यांचे ांतीपूव ,
ांतीकाळातील व ा ंतीनंतरचे काय हे मह वाच े काय होय. यासाठी िविवध द ेशात
असणा या िचनी लोका ंकडून आिथ क मदत घ ेऊन या या आधार े ांती घडव ून
आणली .
munotes.in
Page 96
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
96 १) डॉ.सेनचा प रचय :
इ.स. १९११ या ा ंतीचा जनक व रा वादाचा िनमा ता डॉ .सन-यात-सेन होय . यांनी
मांचू स ेचे ३०० वष असणार े अि त व न क ेले. चीनम य े जास ाक , रा वाद
याचा सार य न क ेला. तसेच लोकशाहीचा जनक . चीनला प रप ूण कर याचा
सव तोपरी य न क ेला. वांगटुंग ांतातील िशऑबशान या ख ेड्याम य े ताई-िजआ ंगचा
ज म सन १८६६ म ये झाला . सन-यत-सेनचे वडील सना ताओ क ुआंग हे आप या
(गरीब) प रि थतीम ुळे सेनला िश ण ा कर याची स ंधी देऊ शकल े नाहीत . परंतु सन-
यत-सेनचा मोठा भाऊ हवाई ब ेटावर नोकरी करत होता . हणून १४ वषा या स ेनला
ितकड े पाठिव यात आल े. इ.स. १८८२ ला परत आ यावर हा ँगकाँग व क ॅ टोनम य े
उ च िश ण प ूण झाल े. इ.स. १८८६ -८७ म ये वै कशा ाचा अ यास हा ँगकाँग येथे
पूण केला.
डॉ. सेन यांनी मकाव या ब ेटावर व ै क य यवसाय स ु केला. गोरगरीब य ना मोफत
औषधोपचार करत असत . याचबरोबर लोकशाही िवचारा ंचा सार क ेला. यांनी अन ेक
संघटना तयार क े या व ा ंतीला ार ंभ केला. इ.स. १८९५ म ये ांती या काया ला
सु वात क ेली. इ.स. १८९४ ला िचनी -पुन थान सिमती थापन क ेली. (िशंग- युंग-
ह ई) सन १८९५ म ये कॅ टोन सरकार आप या ता यात घ े याचा कट रचला पण तो
फसला . यामुळे काही काळ द ेश याग करावा लागला . तेथून ते जपानला ग ेले. नंतर
अमे रका व त ेथून युरोपात जाऊन वा त य क ेले. तेथे यांना पकड यात आल े पण
यां या भ ूतपूव िश का या मदतीन े सुटका झाली . सेन परद ेशी असल े तरी चीनमधील
भूतपूव चळवळ शी या ंनी सतत स ंबंध ठेवला व स ंघष हा चाल ूच ठेवला.
२) डॉ. सेनची ा ंती काया ला स ु वात
डॉ. सेन यांनी इ.स. १८९५ म ये काया ला स ु वात क ेली. यांनी अन ेक ा ंितकारी
संघटना थापन क े या. ांतीला स ु वात करायची अस ेल तर रा वाद हा िनमा ण
झाला पािहज े. रा वा दाचा सार करायचा अस ेल तर िश ा स ंघटना या िनमा ण झा या
पािहज ेत हण ून ि ती िमशन या ंनी शाळा स ु के या व ि न धमा चा सार कर यास
सु वात क ेली. ते हा स ेनसमोर पिहली अडचण मा ंचू स ा ही होती . यामुळे मांचू स ेचा
शेवट कर यासाठी यान े तुंग-िमंग-ह ई या स ंगतानेची थापना क ेली.
सन १८९५ म ये ांती क न क ॅ टोन ह े शहर ता यात घ ेतले व म ुख िठकाण न ेमले.
इ.स. १८९४ -९५ म ये चीन-जपान य ु झाल े. या यु ात चीनचा पराभव झाला . या
सवा ला मा ंचू स ा हीच जबाबदार आह े. यामुळे मांचू स ा हीच न केली पािहज े. मांचू
स े या िवरोधात हालचाली स ु के या. यामुळे डॉ. सेनला द ेशातून ह पार क ेले.
यांची जपान , अमे रका, युरोप या द ेशात म ंती केली. डॉ. सेनने यु ासाठी आव यक
असणारा आिथ क िनधी हा परद ेशात ज े िचनी लोक थाियक झाल े होते, यां याकड ून
गोळा केला. यु सािह य गोळा क ेले व यात ूनच ा ंतीची वाटचाल क ेली.
munotes.in
Page 97
डॉ. सन य ेत सेन आिण चीन
97 जपानम य े जे हा डॉ . सेन गेले ते हा या ंनी वेषांतर केले व वत :चे सेन हे नाव बदल ून
नकायामा या नावान े वा त य क ेले व जपानमध ून तं ानाच े िश ण घ ेतले. ते अमे रकेत
राह न य ु ाची स ू े हलवत होत े. नंतर या ंना अम े रकेतून चीनम य े बोलिवल े. चीनम य े
ांतीसाठी त ं ान िश ण शाळा स ु र के या व ा ंतीची वाटचाल स ु केली.
३) डॉ. सेनची तीन राजक य त व े (िवचार )
डॉ. सेन यांचे जीवन म ंतीचे होते. या ा ंतात त े जात या ा ंतातील रा य कारभाराची
प त त े ब घ त . तसेच राज ेशाही व लोकशाही या प ती कशा कार े वेग या आह ेत
यासाठी या ंनी तीन त वा ंचा मोठ ्या माणात िवचार क ेला : १) रा ेम २) जास ाक
३) सा यवाद . लोकशाही राजस ा ही असली पािहज े असे डॉ. सेन यांना वाटत होत े.
हेच िवचार िचनी जनत ेला समजावल े पािहज ेत. यासाठी पा ा य िवचारसरणी , ंथलेखन
व िश ण या ंचा सार क ेला. याचा भाव जनत ेवर पडला . राजक य त व े जी िनमा ण
झाली ती समाजापय त पोहचिवली पािहज ेत.
१) रा वाद : या त वाला मह वाच े थान द े यात य ेते. जर य म ये रा ेम/
रा वाद िनमा ण झाला , तर देशाची उभारणी क शकत े. मांचू स ेिव लोका ं या
मनात ेष, ितर कार , राग, घृणा, असंतोष िनमा ण झाला . याचा फायदा डॉ . सेननी
घेतला. रा वाद िनमा ण केला तर आपण द ेशाची उभारणी क शक ू. मंती या
वेळी या ंनी पिहल े क , युरोप हा रा वादाम ुळे बदलला होता तर आपला द ेश का
बदलू न ये व यात ूनच द ेशात रा वाद िनमा ण केला आिण लोका ंना ा ंतीकड े
झुकवले.
२) लोकशाही : चीनची राजस ा ह े चीन या द ुरव थ ेचे मु य कारण आह े. यामुळे डॉ.
सेन यांनी चीनमधील राजस ा न क न लोकशाही िनमा ण कर यच े ठरिवल े व
यासाठी लोका ंचा य व अ य सहभाग असावा . तसेच सव स ा लोका ं या
हाती द े याचे ठरिवल े. पण त े लोका ं या मनावर ठसिव याची ;लोकशाही
राजवटीसाठी काही ट प े िनमा ण कराव े लागल े.
१) ल करी शासन यव था िनमा ण केली.
२) लोकशाही िश ण द े यास ार ंभ केला.
३) लोकशाहीच े वातावरण लोका ं या मनात िनमा ण करावयाच े असे डॉ. सेन यांचे मत
आहे.
४) रा यकारभाराच े बह स ं य लोका ंना थान िदल े.
५) लोकशाहीचा सार करण े असे ठरिवल े होते.
३) समाजवाद : लोकां या जीवनमानात स ुधारण घडिवण े. जी समाजा त संप ी आह े
ती सवा ना सारखी आली पािहज े. येकाला सार याच व पाची श ेतीची वाटणी
करावी . munotes.in
Page 98
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
98 गरीब- ीमंत हा भ ेट न क ेला. सवा ना समान वागिवल े पण मा ंचू स ेम ये उ च
अिधकारी वग होता, हणज ेच मांडारीन वगा चे लोक होत े. रा यकारभारात याच लोका ंचे
वच व होत े याम ुळे संप ीच े क ीकरण य लोका ंकडे झाल े होते. तो वग समृ होता व
समाजात द ुसरा वग होता तो गरीब -द र ी लोका ंचा होता . समाजात म ुठभर लोका ं या
हातात स ा होती व बह स ं य लोक ह े सामा य होत े. डॉ. सेन यांनी समाजातील
दुरव था न क ेली व सवा ना सार याच कारच े अिधकार िदल े. सार या माणात
संप ीच े वाटप क ेले.
४) डॉ. सन-यत-सेनचे काय
१) डॉ. सेन यांनी थम समाजाच े प रवत न / बोधन कर यास स ु वात क ेली. लोकां या
मनातील ढी , परंपरा, अंध ा या गो ी काढ ून टाक ून नवीन िवचार समाजास
आ मसात करावयास लावल े.
२) कुशल स ंघटना ंसाठी िश ण क े उभार यात आली . कारण अशा स ंघटनेचा अभाव
होता. डॉ. सेन यांनी कुशल स ंघटना ही िनमा ण केली.
३) डॉ. सेन यांचा आिथ क उभारणीत मह वाचा वाटा होता . डॉ. सेन जे हा म ंती करत
होते ते हा त ेथील थाियक िचनी त णा ंकडून या ंनी आिथ क िनधी गोळा क ेला.
याचा फायदा ा ंती कर यास झाला .
४) दि ण ेत युआन-िश-काई याला रा ा य पद िदल े. आपापसात व ैर नको हण ून डॉ.
सेन यांनी रा ा य पद य ुआन-िश-काईला िदल े.
५) कॅ टोन य ेथे कोिम ंगटांग प ाची थापना क ेली.
आपली गती तपासा :
.१. डॉ. सेन या काया चे मू यमापन करा .
९.५. सारांश
इ.स. १९११ म ये डॉ. सेन या न ेतृ वाखाली जास ाकाची िनिम ती झाली ; परंतु
वाथ य ुआन-िश- काई आप या हाती सव सू े घेतली. जास ाकाचा श ेवट क न
पु हा चीनम य े राजेशाही स ु केली. या वेळी जगात पिहल े महाय ु सु झाल े. या
संधीचा फायदा घ ेऊन जपानन े आपल े वच व चीनम य े िनमा ण कर याचा य न क ेला.
जम नीचे स व अिधकार िमळाव ेत व चीनम य े अनेक सवलती ा क न घ े यासाठी
जपानन े चीनकड े २१ माग या सादर क े या . युआन-िश-काईन े या मा य क े या.
पाि मा या ं या वच वामुळे आप या द ेशाची आिथ क गती होऊ शकत नाही . चीनम य े
वै ािनक व व ैचा रक नविवचार िनमा ण झाला . याचा प रणाम हणज े ४ मे १९१९ ची
चळवळ झाली . याबरोबर चीनमधील मा ंचू स ेचा शेवट झाला .
munotes.in
Page 99
डॉ. सन य ेत सेन आिण चीन
99 ९.६.
.१. सन-यत-सेनचे १९११ या ा ंतीतील योगदान सा ंगा ?
.२. १९११ या ा ंतीची करण े व प रणाम सा ंगा ?
.३. कोिमंगटांग व क य ुिन ट प ातील यादवी प करा ?
८.७ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज.जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य .न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगाचा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजयान ंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासातील ि थ य ंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in
Page 100
100 १०
महा मा गा ंधी आिण भारत
घटक रचना
१०.० उि ्ये
१०.१ तावना
१०.२ भारतीय राजकारणातील गा ंधीज चा उदय
अ.गांधीज च े ारंिभक स या ह
ब.अिहंसा
क.चंपार य
ड.अहमदाबाद िगरणी स ंप
इ) खेडा स या ह
१0.३ १९२० ची असहकार चळवळ
अ) रॉलेट ॲ ट
ब) जािलया नवाला बाग ह याका ंड
क) िखलाफत चळवळ
ड) असहकाराचा ठरावअसहकार चळवळीच े मह व
१0.४ वरा य प ाची थापना व काय
१0.५ सायमन किमशन
१0.६ नेह रपोट
१0.७ कॉं ेसची स ंपूण वात ं याची मागणी
१0.८ सिवनय कायद ेभंग चळवळ (१९३० -३४)
अ) सिवनय कायद ेभंग चळवळीचा काय म
ब) दांडी या ा
क) आंदोलनाचा द ुसरा ट पा
ड) पिहली गोलम ेज प रषद
इ) गांधी-आयिव न करार
ई) दुसरी गोलम ेज प रषद munotes.in
Page 101
महा मा गा ंधी आिण भारत
101 उ) पुणे करार
ऊ) सिवनय कायद ेभंग चळवळीचा श ेवट
१0.९ १९३५ चा कायदा
१0.१० दुस या महाय ु ा या काळातील वात ं य चळवळ : ि स योजना
१0.११ चले जाव चळवळ (१९४२ )
अ) १९४२ या चळवळीच े व प
ब) वधा ताव
क) सी.आर. फॉ य ु ला ३० जून १९४४
ड) वे हेल योजना १९४५
इ) कॅिबनेटिमशन १९४६
ई) हंगामी सरकार
उ) लॉड माउंटबॅटन योजना ३ जून १९४७
१0.१२ सारांश
१0.१३
१0.१४ संदभ
१0.0 उि ्ये
महा मा गा ंधी या ंची अिह ंसा मक चळवळ समज ून घेणे.
महा मा गा ंधी या ंची भारतीय वात ं य चळवळीतील भ ूिमका समज ून घेणे.
१0.१ तावना
भारतातील रा ीय चळवळीतील १९२० ते १९४७ हा कालख ंड गांधीयुग हण ून
ओळखला जातो . पिहल े महाय ु स ंप यानंतर भारतीय राजकारणात कॉं ेसम य े
मवाळवादी िवचारसरणीचा भाव कमी झाला होता . १९०५ मधील ब ंगाल या
फाळणीन ंतर जहाल मतवादी भाव वाढला . परंतु इं ज सरकार या दडपशाही या
धोरणाम ुळे जहाल मतवादी िवचारसरणीचा भाव कमी झाला होता . यात जहाल गटाच े
नेते लोकमा य िटळक या महान न े यांचा मृ यू झाला व सरकारन े केले या दडपशाहीम ुळे
जहालवादी चळवळीच े ख चीकरण झाल े होते. अशा िबकट प रि थतीत भारतीय
लोकां या आका ं ा व इ छा ंना वळण द ेणारा कणखर न ेता आव यक होता व होणा या
अ यायाला वाचा फोड यासाठी या ंनी वात ं यलढ ्याला यापकता दान क ेली. इ.स.
१९२० पासून वात ं यलढा स ु झाला . या वात ं य लढ ्या या कालख ंडाला गा ंधीयुग
असे हणतात . munotes.in
Page 102
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
102 १0 .२ भारतीय राजकारणातील गा ंधीज चा उदय
मोहनदास करमच ंद गांधी या ंचा ज म ०२ ऑ टोबर १८६९ रोजी ग ुजरात मधील
पोरबंदर येथे काठीयावाड सं थान या िदवाण घरा यात ज मल े या गा ंधीज वर चा ंगले
सं कार झाल े व यात ून अिह ंसा व स या ह मागा ची क पना स ुचली. इ.स. १८८७
साली त े मॅि कची परी ा उ ीण झाल े. महािव ालयातील िश णासाठी त े मुंबईला
आले. यानंतर या ंनी आपल े िश ण इ ं लंडला जा ऊन घ ेतले आिण ब ॅ र टर झाल े.
१८९१ साली त े िहंदु थानात परत आल े. यानंतर या ंनी काठीयावाडला विकली स ु
केली.
विकली या यवसायािनिम एक खट या ंसंबंधात १८९३ म ये ते दि ण आि क ेतील
ि टीश वसाहत नातल य ेथे गेले असता या ंचा भावी न ेता हण ून उदय झाला . दि ण
आि क े या वा त यात वण भेदाचा भय ंकर अन ुभव या ंना िमळाला . िन ो लोका ं माण े
तेथे थाियक झाल े या भारतीया ंची ि थतीही वाईट होती . या घटन ेमुळे िवचारम न
झाले या गा ंधीज नी आि क ेतील आप या भारतीय बा ंधवांना याय िमळव ून ावयाच े
ठरिवल े. गो या लोका ंिव चळवळ स ु केली. १९०६ ते १९१४ या लकात या ंनी
आि क ेत इं ज सरकारिव चळवळ उभी क ेली. शेवटी सरकारन े नमत े घेऊन िह ंदी
लोकांवरील ब ंधने दूर करणार े काही कायद े केले. यां या स या हाचा पिहला मोठा
िवजय िमळाला होता .
अ) गांधीज च े ारंिभक स या ह
स या ह
दि ण आि क ेत पदाप ण करताच गा ंधीज ना त ेथील वण भेदाचा अन ुभव आला . यामुळे
गांधीम य े िवल ण प रवत ना आल े. पाशवी बाळा या आधार े अ याचार करणा या
संबंधा या िव सामा य जनत ेने िहंसाचार क न आपल े सोडव या या प ती या
मया दा या ंनी जाण या . समाजातील थोड ्या ितभावान व यागी द ेशभ ा ंनी ल करी
बळ स ेिव रोमहष क लढा िदला असला तरी याला सामा य लोका ंची पूण साथ
िमळत न हती . हे जाणून या ंनी स या हा या सहा यान े देशभ जाग ृत केली. समोरील
ि टीश शासना िव लढा द ेताना स याची कास पकड ूनच यश िमळ ेल यावर या ंचा
गाढ िव ास होता . स या ह हणज े ेमाचा माग अथवा आ याची श असा होता .
स या ह हणज े स याचा आ ह धरण े. कोण याही प रि थतीत श ूला अथवा श ू या
दुगु णांना शरण न जाता स याचा आधार े लढा द ेणे हणज े स या ह . स या ह हणज े
दुब लता नस ून जनसामा या ंची श य कर याच े साधन होत े. गांधीज नी दि ण
आि क ेत आप या वृ प ात ून या ं या चळवळ साठी वाचका ंना नाव स ुचव याच े
आवाहन क ेले. यावर एक वाचक मगनलाल गा ंधी या ंनी सदआ ह ह े नाव स ुचवले.
गांधीज नी याआधार े स या ह ह े नाव ि वकारल े. यश वी हो यासाठी स या ही
सदाचाराचा माग सोडून अ य कोण याही मागा ने जात नाही . स या ह ही एक अ ुत
परंतु वा तववादी िवचारसरणी आह े. स या ह ही एक धािम क राजक य सामािजक व munotes.in
Page 103
महा मा गा ंधी आिण भारत
103 अ या मवादी च ळवळ होती . स या ह ही चळवळ व िवचार त कालीन धम , जात इ यादी
बंधने तोडून िव यापी आली होती हण ून दि ण आि क ेत ने सन म ंडेला व अम े रकन
मािट न युथर िक ंग यांनी जुलमी य ं णेिव या प तीचा वापर क ेला. स या हाच े वण न
गांध नी शा ंततामय ब ंड अस ेही केले आहे. अ याय , जीलीम व शोषण या ं या िवरोधात
लढ यासाठी स या ह ह े एक भावी साधन आह े असे गांधीजी हणत . स या ही या
अंगी पुढील ग ुण असाव ेत.
१. स या ही य चा स य व अिह ंसा या दोन ग ुणांवर असीम िव ास असावा .
२. स या हीच े चा र य िन कल ंक असाव े.
३. स या हीन े रागाला ेमाने व अस याला स यान े िजंकावे.
४. स या हीन े वदेशी व त ूंचा वापर करावा .
५. याने समानत े या भावन ेतून सवा कडे पहाव े.
६. स या ही य धमा िवषयी आ था बाळगत े मा कोण याही धमा बाबत ेष
बाळगत नाही .
७. स या हीन े िवरोधका ंवर िव ास व ेम ठेवावे.
८. स या हीन े कोण याही प रि थतीत स ंयम सोड ू नये.
९. स या हीन े म व इतर अमली पदाथा पासून दूर रहाव े.
१०. स या ही य म य े अख ंड काम कर याची श असावी . याने िनराशावाद
टाळावा .
११. याचे जीवन यागमय असाव े.
महा मा गा ंध नी स या ह करताना काही िनयमा ंचे पालन कर याची आव यकता
ितपादन क ेली. ते िनयम प ुढील माण े आहेत.
स या हीन े नेहमी सनदशीर मागा ने सोडव याचा य न करावा . आ ताळ ेपणा व
िहंसा टाळावी . याने केवळ सा य मह वाच े न मानता साधनाची श ु ता अ था त
साधनस ुची व जपल े पािहज े. स या ही तडजोड करतो मग यात कोण याही कारचा
दबाव नसतो , लाचारी नसत े. स या हीन े ितप ाचा अपमान क नय े तसेच
जाणूनबुजून यास अडचणीम य े आणू नये. तसेच िवरोधकाची िन ंदा क नय े. स या ह
हा वैयि क फाय ासाठी क न ये. तो केवळ साव जिनक िहतासाठी क ेला जावा .
गांधीज या मत े स या ह खडतर साधना अस ून शरीर व मनान े उंची गाठ यािशवाय
याला यश िमळ ू शकणार नाही . स या ह हा स य व अिह ंसा या त वावर आधा रत
अस यान े स याबरोबरच अिह ंसा या त वाचाही या ंनी िहरीरीन े पुर कार केला.
ब) अिहंसा
गांधीज नी अिह ंसा त वा या आधार े लाखो भारतीया ंना ि टीशा ंिव लढ यास उदय ु
केले. स या ह व अिह ंसा या त वा ंसोबत स चा स या ह लढा द ेत असत . अिहंसा या munotes.in
Page 104
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
104 त वामाग े गांधीज नी एक कारचा धीरोदा पणा व िनभ यता अिभ ेत होती. भारतीय
वातं यलढा हा शि शाली ि टीशा ंिव चा लढा होता . असा व ेळेस संपूण लोका ंना
वातं यलढ ्यात सहभागी क न यायच े असेल तर या ंना पेलवणा या व झ ेपणा या
प तीचा अवल ंब केला पािहज े. हे गांधीज ना उमगल े होते. अिहंसा या त वाचा खरा अथ
केवळ शारी रक िह ंसेशी फारकत एवढाच नस ून, अिहंसा ही सवा था ने जीवनश ैली बनली
पािहज े. असा याचा आ ह होता . अिहंसेमुळे िवरोध श या मनात प रवत न होऊ
शकते. यावर या ंचा गाढ िव ास होता . येय ा ीसाठी िह ंसेचा वापर क े याने
ितकारा या मनात दीघ काळ क टूता व व ैरभावना राह शकत े. याऐवजी अिह ंसे या
त वाम ुळे ितप ा या मनात कट ुतेची भावना राहत नाही . अथा त अिह ंसा हणज े केवळ
िनि य ितकार नस ून स य शा ंततामय मागा ने िवरोध असा होतो . स या हीला
अिभ ेत असल े या माग या या शा ंततामय मागा ने पूण होऊ शकतात . यासाठी या ंना
आप या मता ंवर ठाम असण े गरज ेचे असत े. आप याला अप ेि त य ेय ा ीसाठी
िहंसेचा माग यो य नाही . िहंसेमुळे कोणत ेही स ुटत नाही उलट याम ुळे दोन गटा ंम ये
कायमच े िवतु येते. अिहंसा व स य या ग ुणांमुळे ितप ाला ेमाने िजंकणे अ पेि त
असत े. सदाचार , अिहंसा, िनभ यपणा या ग ुणां या आधार े भारतीय लोका ंनी वात ं य
लढ्याम य े भरीव अस े योगदान िदल े. गांधीज या आगमनाप ूव वात ं यलढ ्यात
मोजक ेच लोक सहभागी झाल े होते. भारतीय वात ं यासाठी या ंनी घरादाराचा याग
केला होता . मा अशा कारचा य ेयवाद व सव वाचा याग करण े सव सामा य जनत ेला
अवघड असत े. यां या सहनशीलत ेला व ास सहन कर या या य ना ंना मया दा
असतात . हे यानात ठ ेवूनच गा ंधीज नी अिह ंसा व स या ह या त वा ंना माग दश क त व े
हणून वी कारल े. या त वा ंवर लढ ्याची उभारणी क े यामुळे सव सामा य जनत ेला
याम य े भाग घ ेणे सोपे गेले. अिहंसा या त वाला या ं या िवचार णालीम य े मह वाच े
थान होत े. या या मत े जीवनातील य ेक े ात अिह ंसे या त वाच े पालन क ेले
पािहज े. स ब व अिहंसा या एका ना या या दोन बाज ू आहेत. कोण याही ा याला
िवचार , उ चार व आचार या तीनही ीन े हानी पोहचवण े हणज ेच अिह ंसा होय . िहंसा
हणज े केवळ शारी रक इजा नस ून दुसया ला फसवण े, लुबाडण े ब खोट े बोलल े इ यादी
बाबी एक कारची िह ंसाच आह े. अ यायाचा ितकार कर यासाठी अिह ंसा मक मागा ने
ितकार करावा . मा तस े करताना िनभ यपणा दाखवाव . याडपणा ही िह ंसेपे ा वाईट
गो आह े. अिहंसेवर ा हणज े य द ेवावरच ा होय . स य व अिह ंसा या दोन
त वांना वेगळे करता य ेत नाही . अिहंसेत ेष, सूड, ितकार , डावपेच यांना थान नसत े.
भारतीय स ं कृतीचे एक मह वाच े वैिश ्य हणज े अिहंसा होय . अिहंसा हे सव े त व
असून िहंसेचा वापर कोण याही माणात अयो य आह े. जीवनातील सव े ात अिह ंसेचा
वापर क ेला पािहज े. भारतीय समाजातील सामािजक िवषमत ेचे स ुटू शकतात अशी
यांची धारणा होती . गांधीज ना अिभ ेत असल े या अिह ंसेत पुढील गो ी हो या .
१. अिहंसेत आ मश ु ीला मह व असत े.
२. अिहंसा हे त व सव े होय .
३. अिहंसेचे पालन करणा याचा कधीही पराभव होत नाही . munotes.in
Page 105
महा मा गा ंधी आिण भारत
105
अ) अंितम समयी अिह ंसेचाच िवजय होतो .
ब) अिहंसेचा वापर जागितक शा ंतता थािपत कर यासाठी झाला पािहज े.
क) अिहंसा िवन त ेशी संबंिधत आह े.
गांधीज नी ि टीशा ंिव लढा द ेताना स या हाचा वापर क ेला. असहकार , सिवनय
कायद ेभंग, उपोषण , संप, हरताळ व बिह कार ही स या हाची साधन े वेळ व
प रि थतीन ुसार गा ंधीज नी उपयोगात आणली . असहकारा या मागा चा अवल ंब क न
शासना या िवरोधी काम करता य ेते व शासनाच े मन वळवता य ेते अशी गा ंधीज ची खा ी
होती. सिवनय कायद ेभंगातून जुलमी व अ यायकारक काय ाला िवरोध करण े हे
गांधीज ना अिभ ेत होत े. भरतोय राजकारणात स य हो याआधी या ंनी स ंपूण
भारत मण क ेले व भारतातील सम या जाण ून घेत या. िबहारमधील च ंपार य ,
अहमदाबाद िगरणी स ंप व खा ंदा स या ह या घटना ंम ये स या हा या त ं ाचा
यश वीपण े वापर क ेला. या तीनही घटना स ंगी या ंना यश िमळाल े. यामुळे स या ह ह े
अ यायािव लढ याच े साधन हण ून याची उपय ु ता िस झाली .
क) चंपार य स या ह
चंपार य स या ह ही स या हावर स ुधा रत पिहली कायद ेभंग चळवळ होती .
िबहारमधील च ंपार य य ेथे नीळ िपकवणा या श ेतक या ंवर होणा या अ यायावर लढा
दे याची िवन ंती केली गेली. गांधीज नी स या हाचा हा स ंग धोरणीपण े हाताळला .
अखेर ि टीश शासनाला गा ंधीज या व श ेतक या ं या माना या मा य करा या लाग या .
ि टीश शासनान े एक चौकशी आयोग न ेमला व श ेतक या ंचे सोडव यास ाधा य
िदले.
ड) अहमदाबाद िगरणी स ंप (१९१८ ) – अहमदाबा द येथील िगरणी मालक व कामगार
यां यातील वादाम य े गांधीज नी पिह या ंदा उपोषणाच े ह यार उपसल े. अखेर िगरणी
मालका ंनी माघार घ ेतली.
इ) खेडा स या ह (१९९८ ) – गुजरातम य े १९१८ म ये मोठ्या माणात द ु काळ
पडला होता . तेथील श ेतकरी हवालिदल झाला होता . अशा व ेळेस शेतक या ंना मदत
कर याऐवजी ि टीश शासनान े जमीन महस ूलाची स क ेली. या वेळेस गा ंधीजी
शेतक या ं या मदतीला धाव ून गेले. अखेर दीघ लढ्यानंतर ि टीश सरकारन े खेडा
प रसरातील श ेतक या ंना शेतसारा द े याबाबत सवलत िदली .
या तीनही स ंगातून गांधीज नी स या ह तं ाची उपय ु ता िस क ेली. स या हाम य े
शेतकरी व कामगार या ंचा सहभाग वाढ याम ुळे सव सामा य जनत ेचा उ साहद ेखील
वाढला .
munotes.in
Page 106
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
106 १0.३ १९२० ची असहकार चळवळ
इं जां या अ यायकारक धोरणा ंिव गा ंधीज नी स या ह क न आि का लोका ंना
याय िमळव ून िदला . याच धत वर भारतात इ ं जां या िवरोधात असहकार चळवळ स ु
केली. ही असहकार चळवळ स ु कर यास इ ं जांचे भारतातील राजक य , सामािजक ,
आिथ क आिण धािम क धोरण जबाबदार अस याच े आढळ ून आल े. इ.स. १९२० साली
कलक ा भरल े या कॉं ेस या अिधव ेशनात सरकारशी असहकार कर या चा ठराव पास
कर यात आला . यातच १९१९ या काय ा वय े होणा या िनवडण ुक वर बिह कार
टाक याच े ठरिव यात आल े. हे ठराव गा ंधीज या न ेतृ वाखाली कर यात आल े.
अ) रॉलेट ॲ ट
भारतातील ा ंितकारी कारवाया ंना आला घाल यासाठी व यावर उपाययोजना
सुचव यासाठी ि िट शांनी रॉल ेट यां या अ य त ेखाली एक सिमती थापन क ेली. या
सिमती या अहवालान ुसार ि िटशा ंनी १९१९ म ये रॉलेट ॲ ट िक ंवा काळा कायदा
पास क ेला. या काय ा वय े भारतीया ं या वात ं याची पायम ली करण या िशफारसी
के यामुळे ि हंदी समाजात सरकार िवरोधी अस ंतोषाचे वातावरण िनमा ण झाल े होते.
महा मा गा ंधीज नी लोका ं या वात ं यावर गदा आणणा या या काय ाचा िनष ेध केला.
ब) जािलयानवाला बाग ह याका ंड
भारतीय वात ं या या इितहासात एक अ य ंत िनद यी व ूर करण हण ून
जािलयानवाला बाग ह याका ंड ओळखल े जाते. या ह याका ंडा या म ृती िह ंदी जनता
सदैव मरणात ठ ेवतील , ठर या माण े म. गांधी या आद ेशानुसार ०६ एि ल रोजी
मोठ्या माणात हडताळ पाळ यात आला . पंजाबम य े मोठ्या माणत हडताळ
पाळ यात आला . म.गांध ना प ंजाबम य े ये यास ब ंदी घात याम ुळे पंजाबमधील
वातावरण अ िधक तापल े गेले. पंजाबमधील चळवळ दडप ून टाक यासाठी ओडवायरन े
पंजाबच े नेते डॉ. िकचल ू व डॉ. स यपाल या ंन अटक क ेली. यां या स ुटकेसाठी लोका ंनी
मोचा काढला या व ेळी गोळीबारात १५ लोक ठार झाल े. ि टीश सरकार या ज ुलमाचा
िनषेध कर यासाठी १३ एि ल १९१९ रोजी अम ृतसर शहराम य े जािलयानवाला बाग
येथे सभा आयोिजत कर यात आली . सभा स ु असताना जनरल डायर ५० ि टीश व
१०० भारतीय सौिनका ंनी बाग ेत व ेश क न या ं यावर गोळीबार क ेला. याम य े
१००० लोक ठार झाल े. यापे ा जादा लोक जखमी झाल े. तरीपण ि टीश सरकार े
जनरल डायरच े कौतुक केले. कॉं ेसने या ह याका ंडा या चौकशीची मागणी क ेली.
चौकशी कर यासाठी ह ंटर या ं या अ य त ेखाली एक किमशन िनय ु केले. याने दोषी
अिधका या ंना माफ िदली याम ुळे इं जां या िवरोधी वातावरण िनमा ण झाल े. यातून
असहकार चळवळीचा उदय झाला .
munotes.in
Page 107
महा मा गा ंधी आिण भारत
107 क) िखलाफ त चळवळ
तुक थानचा खिलफा हा सव मुसलमाना ंचा म ुख मनाला जात होता . पिहल े महाय ु
सु झाल े ते हा या खालीफान े जम नी या बाज ूने इं लंड िव य ु ात उडी घ ेतली.
साहिजकच िह ंदी मुसलमाना ं या मनात खिलफा िन ा व इ ं ज िन ा या ं यातील स ंघष
उभा रािहला . िहंदी फौजा ंत मोठ ्या माणत म ुसलमान होत े व त े तुक सा ा याच े
िवभाजन आ ही करणार नाही अस े आ ासन िदल े होत े. परंतु य ात ज े हा
यु समा ीन ंतर त ुक सा ा याच े लचक े युरोिपयन रा ा ंनी तोडल े. यांचे िनरिनराळ े
देश आपसात वाट ून घेतले. तुक सा ा याला हात लावणार नाही अस े वचन िदल ेले
इं जांनी मोड यान े िहंदू मुसलमान स ंत झाल े. खलीफाची स ा प ूव वत याला िमळावी
हणून या ंनी िखलाफत चळवळ स ु केली.
ड) असहकार चळवळ
पिह या महाय ु ात ि टन अडक याम ुळे यास भारतीय लोका ं या सहकाया ची
आव यकता होती . याउलट सरकारला सहकाय के यास आप याला वरा याच े
अिधकार िमळतील अस े भारतीय लोका ंना वाटत होत े. यामुळे ि टनला य ु काया त
मदत क ेली. महायु ात ि टन िवजयी झाल े आिण सरकारन े भारतासाठी इ .स. १९१९
म ये सुधारणा कायदा पास क ेला. या स ुधारणा काय ाला िवरोध क ेला. महा मा
गांधीज नीही ार ंभी या स ुधारणा कर याच े ितपादन क ेले, परंतु अ पावधीत या ंनी
सुधारणा काय ाला िवरोध क ेला. सरकार या दडपशाही धोरणाम ुळे ते सरकार िवरोधक
बनले, रौलेट ॲ ट, पंजाबमधील सरकारची दडपशाही , जािलयनवाला बाग
ह याका ंडामुळे भारतीय लोका ंत अस ंतोष पसरला आिण द ेशात फोटक प रि थती
िनमा ण झाली . यामुळे गांधीजी असहकार चळवळ कर याचा िवचार क लागल े.
इ) असहकार आ ंदोलनाचा ताव
देशातील फोटक प रि थतीचा िवचार ि टीशिवरोधी असहकार चळवळीचा िनण य
घे यासाठी य ेथे ४ स ट बर १९२० रोजी का ँ ेसने खास अिधव ेशन लाल लजपतराय
यां या अ य त ेखाली भरिव यात आल े. असहकारा या काय माचा वीकार रा ीय
काय म काय म हण ून वीकारावा यासाठी गा ंध नी य न स ु केले होते. िहंदू
मुि लम ऐ याची स ुवण संधी साध ून वात ं य ा ीसाठी असहकार आ ंदोलन ऑग ट
पासून सु कर यात य ेईल अशी घोषणा सरकारी शाळा व महािव ालयावर बिह कार
टाक यात आ याम ुळे रा ीय िव ालय े थापन करण े आव यक होत े. यामुळे देशात
अनेक िठकाणी शाळा व महािव ालय े थापन क ेली. काशी आिण ग ुजरातमधील
िव ापीठे, िबहार िव ापीठ , बंगालमधील रा ीय िव ापीठ े आिण महारा ातील िटळक
महािव ालय ही याप ैक िवश ेष उ ल ेखनीय आह ेत. असहकार चळवळीचा चार
कर यासाठी कॉं ेस या न े यांनी भारतभर दौर े केले आिण सव सामा य लोका ंना
चळवळीच े मह व पटव ून िदल े. या काळा त िहंदू-मु लीम ऐ य अस याम ुळे काँ ेस व
िखलाफत या सद या ंनी िमळ ून आ ंदोलनाला गती िदली . मुसलमाना ंनी सरकारी
नोकरी , सै य व पोलीस दलातील नोकरी वीका नय े अ स े आवाहन िखलाफत munotes.in
Page 108
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
108 प रषद ेने केले होते. याकाळात िटळक फ ंडा म य े बराच िनधी गोळा झाला होता . या
फंडातून वयंसेवक दलाची थापना क ेली होती .
ई) परदेशी कपड ्यावर बिह कार
१ जुलै १९२१ कॉं ेसने परदेशी कपड ्यावर बिह कार घाल याची मोहीम हाती घ ेतली.
गांधीज नी म ुंबईतील िगरणी मालका ंची भेट घेतली आिण परद ेशी कपड ्यावर बिह कार
टाक यावर कपड ्या या िक ंमती वाढव ून लोका ंची लुट ते करणार नाहीत , असे अिभवचन
यांनी या याकड ून घेतले. पण याबाबत फार कमी िगरणीमालक व यापा या ंनी
गांधीज ना ल ेखी अिभवचन िदल े. मुंबईत अिखल भारतीय का ँ ेस महासािमतीची ब ैठक
२८ ते ३० जुलै १९२१ रोजी घ े यात आली . ३१ जुलै रोजी उमर सोमानी या
मालक या एि फ टन िमल या पटा ंगणात गा ंधीज नी परद ेशी कपड ्याची पिहली होळी
केली. यावेळी अ .भा.काँ ेस महासिमती या ब ैठक स आल ेले सव सद य उपि थत होत े.
९ ऑ टोबर १९२१ रोजी प ु हा याच िठकाणी परद ेशी कपड ्याची होळी गा ंधीज नी
केली. यावेळेस मा गा ंधीज नी काठ ेवाडी प ती या पोशाखाऐवजी प ंचा घातला होता .
१७ नो ह बर १९२१ रोजी ि टनच े राजक ुमार आठव े एडवड मुंबईत आल े होते. यावेळी
गांधीजी एि फ टन िमलजवळील पटा ंगणात परद ेशी कपड ्यांची होळी क ेिल याव ेळी
२५,००० लोक होत े.
उ) शाळा व कॉल ेजवर बिह कार
सरकारी शाळा व कॉल ेजवर बिह कार आिण रा ीय शाळा व कॉल ेजची थापना करण े
हा असहकार चळवळी या काय माचा एक भाग होता . शंकर जावड ेकर, स.ज.भागवत ,
आ णासाह ेब सह ब ु े, काका कारखानीस , स.का.पाटील , िव. .िलमय े, गो.आ.देशपांडे
यांनी इ.स. १९२० -२१ म ये शाळा कॉल ेजवर बिह कार टाकल े आिण यांनी रा ीय
शाळा, कॉलेजात अ ययन क ेले. पुढे क य ुिन ट चळवळीत सहभाग घ ेतले या रघ ुनाथ
िनंबकर, शांताराम िमरजकर , ीपाद अम ृत दंगे व देशपांडे मा तर या सवा नी चळवळीत
सहभाग घ ेतला. फे ुवारी १९२१ म ये यांनी मुंबई येथील मारवाडी िव ालयात रा ीय
कॉलेज सु केले. िडस बर १९२१ म ये पुणे येथे िटळक महािव ालय स ु कर यात
आले. र नािगरी , व गुला , मालवण , सातारा , येवला, अहमदनगर , अमळन ेर, िचंचवड,
यवतमाळ , अकोला , नागपूर, अमरावती , बुलढाणा व द ेवामगाव य ेथे रा ीय शाळा स ु
कर यात आ या . केळकर, बँ. जयकर , बापुजी माण े व ीपाद म ुंजे य ांनी असहकार
चळवळी या काय मात फ ेरबदल करावा असा आ ह धरला होता . पण गा ंधीज च े नेतृ व
मा य करणा या का ँ ेसजना ंना हे मा य न हत े.
असहकार चळवळीचा श ेवट
गांध नी ग हन र जनरलला प िलह न १ फे ुवारी १९२२ रोजी बारडोली व ग ुंटूर या
िठकाणी सिवनय कायद ेभंगाची चळवळ स ु करत अस याच े कळिवल े होते. परंतु
सरकारकड े केले या माग या ंची सात िदवसात म ुदत स ंप याप ूव अिह ंसा मक मागा ने
चालणा या असहकार चळवळीस िह ंसक वळण लागल े. गोरखप ूर िज ातील चौरीचौरा munotes.in
Page 109
महा मा गा ंधी आिण भारत
109 येथे ५ फे ुवारी १९२२ रोजी ३००० या एका जमावान े दंगलीस ार ंभ केला. याम य े
याम य े वीस पोलीस व एक सब इ प े टर या ंना ठार कर यात आल े. या िह ंसक
घटनेची बातमी गा ंध ना समज यान ंतर या ंना अित द ु:ख झाल े. १२ फे ुवारी १९२२
रोजी बारडोली या स या हाची पर ेषा िनि त कर यासाठी बोलािवल े या स ंमेलनातच
गांध नी असहकार चळवळ ब ंड कर याचा ताव मा ंडला आिण तो बह मतान े पास
कर यात आला . अशा रीतीन े असहकार चळवळ ब ंड के याची गा ंध नी घोषणा क ेली.
असहकार चळवळीच े मह व
असहकार चळवळ अचानक ब ंड झाल े असल े तरी ितच े अनेक फायद े झाल ेले होते. या
जनांडोलानाम ुळे शहरातच न ह े तर ामीण भागातही राजक य जाग ृती घड ून आली .
रा ीय लढ ्यात आपण सहभागी होऊ शकतो . या जाणीव ेने सामा य लोका ंत च ंड
उ साह िनमा ण झाला . यां यात आ मिव ा स व आ मस मानाची भावना िनमा ण झाली
आिण रा िहतासाठी हालअप े ा सोसण े, तु ंगात जान े या गो ी अिभमाना पद वाट ू
लाग या . गांधीज नी मा चळवळ र क े याने त णा ंचा गा ंधीज या अिह ंसक
लढयावरील िव ास उड ू लागला व वरा य ा ीसाठी द ुसरा माग ते शोधू लागल े.
जनतेतील िनमा ण झाल े या िह ंदू-मु लीम ऐ यालाही तडा ग ेला.
आपली गती तपासा :
.१. असहकार चळवळीची मािहती सा ंगा.
१0.४ वरा य प ाची थापना व काय
असहकार आ ंदोलन थिगत होताच ि िटशा ंनी प ु हा दडपशाहीचा अवल ंब केला.
मुि लमा ंनी आपल े वेगळे संघटन बा ंध यास स ु वात क ेली. याच व ेळी कॉं ेस या एका
सिमतीन े देशभराचा दौरा क न जनमताचा अ ंदाज घ ेतला आिण जनमत द ेश यापी
आंदोलनास अन ुकूल नस याचा िन कष काढला . दर यान नो ह बर १९२२ या का ँ ेस
महासिमती या कलक ा य ेथील अिधव ेशनात कौि सलम य े सहभाग घ े या या
ाव न का ँ ेसम य े दोन गट पडल े. कायद ेमंडळ व काय कारी म ंडळात ितिनिध व
क न सरकारला आपल े हणण े मा य करायला लावाव े, ताि वक पातळीवर सरकारला
पेचात पकडाव े अशा िवचारा ं या गटास फ ेरवादी गट हटल े जाऊ लागल े; तर
बिह काराच ेच तं चालू ठेवावे अशा िवचारा या गटास नाफ ेरवादी गट हटल े जाऊ
लागल े. यातील फ ेरवादी गटान े इतरा ंचा िवरोध मोड ून जान ेवारी १९२३ म ये ‘ वरा य
प ाची ’ थापना क ेली. या प ाम य े िच र ंजन दास (अ य ), मोतीलाल न ेह
(सिचव ), िव लभाई पट ेल, डॉ. मुंजे, बॅ. जयकर , न.ची.केळकर ह े अ णी न ेते होते.
१0.५ सायमन किमशन
सायमन या ं या अ य त ेखाली ि टीश सरकारन े २६ नो ह बर १९२७ रोजी सात
सद य असल ेली सिमती न ेमली. या सिमतीची न ेमणूक ठर याप े ा दोन वष आधीच munotes.in
Page 110
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
110 केली गेली. या सिमतीवरील सातही सद य ि टीश होत े. ि टीश स ंसदेत २ भारतीय
सद य अस ूनही या ंचा समाव ेश या सिमती म य े केला ग ेला नाही . याचा भारतीय
जनतेला राग आला . सायमन किमशनवर बिह कार घाल याच े ठरल े. जेथे जेथे यातील
सद य जातील या ंना तेथे काळी िनशाण े दाखव यात आली . िवरोधी घोषणा द े यात
आ या . सायमन किमशन या िदवशी भारतात आल े या िदवशी स ंपूण भारतात हरताळ
पाळ यात आला . लाहोरला ग ंभीर आ ंदोलन झाल े. यातच लाल लजपतराय ह े लाठी
ह यात ग ंभीर जखमी झाल े. यांचा मृ यूही याम ुळेच झाला . लोकांम ये ेष पसरला .
सायमन िवरोधी वातावरण पसरल े. नेह , गोिवंद व लभ प ंत यां यावर ला ठी ह ला
झाला. भगतिस ंग, चं शेखर आझाद या ंनी सा डस या अिधका याचा ख ून केला. कारण
यानेच लाल लजपतराय या ं यावर लाठी ह ला क ेला होता . या सव घटना ंची १९३०
या स ंघषा ची पा भूमी तयार क ेली.
१0.६ नेह रपोट
सायमन किमशनला ती िवरोध कर यात आला . यावेळी भारतम ं ी बक नहेड यांनी
प क ेले क जर सवा ना पट ेल अस े संिवधान भारतीया ंना तयार क ेले तर सरकार याचा
िवचार कार े. कॉं ेसने हे आ हान वीकारल े आिण न ेह सिमती थापन झाली . यात
सव पंथा या , धमा या लोका ंना ितिनिध व िदल े. या माग या १) वसाहतीच े वरा य ,
२) संघरा य , ३) क ीय स ंसद ४) जबाबदार शासन प ती ५) संर ण यव था ६)
मुलभूत अिधकार ७) सव च यायलयाची थापना ८) नवीन ा ंताची िनिम ती इ.
माग या कर यात आ या .
१0.७ कॉ ं ेसची स ंपूण वात ं याची मागणी
गोलमेज प रषदा घ ेऊन काहीच फायदा होणार नाही ह े कॉं ेसने जाणल े. सुभाषबाब ूंची ही
वरा याची मागणी वाढत होती . आयिव नने कोणतीच ठोस घोषणा क ेली नाही . यामुळे
कॉं ेसने वसाहती या वरा या ऐवजी स ंपूण वात ं या या मागणीवर ल क ि त क ेले.
यातच सिवनय आ ंदोलन स ु कर याचा िनण य घे यात आला . २६ जानेवारी १९३०
हा वात ं यिदन हण ून साजरा क ेला गेला. आिण एका महान आ ंदोलनाची स ु वात
झाली. ही सव याची पा भूमी होय . सिवनय कायद ेभंग कर याआधी म . गांध ना हा एक
वाटाघाटी ार े पूण हावा अस े वाटत हो ते. यासाठी सरकारला म . गांध नी “यंग
इंिडया” या वत मानप ा ार े काही अटी कळव या . या मा य झा यास सरकारबरोबर
संघष केला जाणार नाही अस े जाहीर क ेले.
१0 .८ सिवनय कायद ेभंग चळवळ (१९३० ते ३४)
महा मा गा ंधीज नी १९२० पासून रा ीय कॉं ेसचे नेतृ व कर यास ार ंभ केला. यांनी
थम १९२० ला असहकार चळवळ िनमा ण क न इ ं ज सरकारला शह द े याचा य न
केला. नंतर १९३० म ये सिवनय कायद ेभंग चळवळ िनमा ण क न आप या
ह कासाठी स ंघष उभा क ेला. या वेळी इं लंडम य े मजूर प ाची स ा िनमा ण झाली . munotes.in
Page 111
महा मा गा ंधी आिण भारत
111 असहकार च ळवळीवर मत कर यासाठी सायमन किमशन राबवल े. परंतु याला शह
दे यासाठी व आप या ह काची मागणी कर यासाठी मोतीलाल न ेह ं या सिमतीन े
नेह रपोट सरकारकड े सादर क ेला. या वेळी आयिव न यांनी शा ंततेसाठी वसाहती या
वरा याची घोषणा क ेली. परंतु संपूण वरा याची मागणी करणा या कॉं ेसने
गांधीज या न ेतृ वाखाली सिवनय कायद ेभंग चळवळ उभी क ेली.
अ) सिवनय कायद ेभंग चळवळीचा काय म :
१) िमठाचा स या ह
२) परक य मालावर बिह कार
३) रा ीय िश णाचा प ुर कार
४) संपूण दा ब ंदी
५) करबंदी
६) सरकारी नोक या ंवर बिह कार
७) यायालयीन कामकाजावर बिह कार
८) जंगल काय ाचा भ ंग
ब) दांडी या ा
िमठाचा स या ह हा ितका मक व पाचा होता . १२ माच १९३० रोजी गा ंधीजी
आप या ७८ काय क या िनशी साबरमती या आ मात ून दा ंडीकड े िमठा या
स या हासाठी िनघाल े. दांडी हे समु िकना याजवळील साबरम तीपास ून ३८५ क .मी.
अंतरावर होत े. या गावापास ून गांधीजी गाव गा ंधीजी आप या अन ुयायांसह ५ एि ल
१९३० रोजी दा ंडी येथे पोहचल े. व या ंनी सम ु िकना यावरील मीठ उचल ून िमठाचा
कायदा मोडला . आिण सव देशभर कायद ेभंगाची चळवळ स ु झाली . गांधीज नी ि टीश
सरकारन े अटक केली व ऐरवडयाला त ु ंगात रवाना क ेले. मा गा ंधीज या कायद ेभंग
चळवळीला उधान आल े. महारा , गुजरात , बंगाल, म ास इ यादी िठकाणी सम ु
िकनारी दा ंडी माण ेच स या ह झाल े. जेथे समु न हता त ेथे समु न हता त ेथे
जंगलािवषयक काय ा ंचा भ ंग कर यात आला . उ र द ेश, गुजरात , कना टक य ेथे
साराब ंदीने जोर धरला .
क) आंदोलनाचा द ुसरा ट पा
सिवनय आ ंदोलनाचा द ुसरा ट पा हणज े बेकायद ेशीर मीठ तयार करण े हा होता .
गावोगावी लोका ंनी बेकायद ेशीरपण े मीठ तयार क ेले. ९ एि ल रोजी गा ंधीज नी आप या
अनुयायांसाठी एक काय म जाहीर क ेला. यात कायद ेशीर मीठ लोका ंनी आणाव े,
अथवा तयार कराव े, सुत घरोघरी काढाव े, मादक अमली पदाथा या द ुकानावर धरण े,
अ पृ यतेचा याग इ . कलम े घातली . तसेच शाळा महािव ालय या ंचेवर बिह कार आिण
सरकारी नोक या ंचा याग लोका ंनी करावा अस े आवाहन क ेले. munotes.in
Page 112
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
112 ड) पिहली गोलम ेज प रषद
पिहली गोलम ेज प रषद नो ह बर १९३० म ये भरली . लंडन य ेथे ती भरली . यात ित ही
राजक य प ाच े िमळून लंडन य ेथील १६ ितिनधी होत े. ६ भारतीय ितिनधी आिण
५३ इतर ितिनधी होत े. यात अ पस ं यांक ह रजन या तीिनधीनीही भाग घ ेतला. या
प रषद ेने मुळची स ंघरा याची क पना य ात त े अ से वाटल े. कारण १९१९ या
काय ाप े ा ही प रि थती बरी होती . सरकारन े ांतात प ूण जबाबदार शासनप ती
आिण क ात अ ंशत: शासन प ती लाग ू कर याच े ठरवल े होते. आंबेडकरा ंची वत ं
मतदार स ंघाची मागणी डॉ . बाबासा हेब आंबेडकर या ंनी ह रजना ंना वत ं मतदार स ंघ
असावा अशी मागणी क ेली. ते या वर अड ूनच रािहल े. बॅ र टर िजना या ंनी सरकराला
१४ अटी घात या हो या . या म ुि लम अ पस ं याका ंसाठी हो या . ते देखील यातील
एकही अट सोडवावयास तयार होईनात . पूण गोलम ेज प रषद ेवर सा ं दाियकत ेचे सावट
होते. यातून िन प न काहीच झाल े नाही . मा भारतातील जाितय ताण तणावा ंची
मािहती सव जगाला ात झाली .
इ) गांधी-आयिव न करार
भारता या घटना मक बदलास ंबंधीची कोणतीही योजना कॉं ेस या मा यत ेखेरीज
यश वी होऊ शकणार नाही . हे ओळख ून ि टीश रा यक या नी कॉं ेसचे सहकाय
िमळिव याच े त न स ु केले. तडजोडीला अन ुकूल वातावरण तयार हाव े हण ून,
सरकारन े २६ जानेवारी १९३१ रोजी महा मा गा ंधी व इतर काही का ँ ेस ने यांची
अखेरीस गा ंधीजी हाईसरॉयची भ ेट घे यास तयार झाल े.
यानुसार हाईस रॉय लॉड आयिव न व महा मा गा ंधी या ं यात िद ली य ेथे सुमारे १५
िदवस चचा झाली . या चच या अख ेरीस या ं यात ५ माच , १९३१ रोजी जो करार
झाला. यास “गांधी – आयिव न करार ” असे हटल े जाते.
ई) दुसरी गोलम ेज प रषद
२१ ऑग ट , १९३१ रोजी द ुस या गोलम ेज प रषद ेला उपि थत राह यासाठी गा ंधीजी
समु माग लंडनला रवाना झाल े. लंडनला य ेथे इं लंडचे पंत धान र ॅ से मामॅकडोन ड
यां या अ य त ेखाली ही प रषद भरली होती . या प रषद ेला इं लंडमधील व भारतातील
राजक य प ा ंचे ितिनधी , सं थानाच े ितिनधी अस े सुमारे १०७ ितिनधी उपि थत
होते. या प रषद ेत न या घटन ेची पर ेखा व अ पस ं याका ंचे ितिनिध व या दोन
ांवर चचा घडून आली या प रषद ेत बॅ. िजना व म . गांधी या ं याम य े मतभ ेद झाल े.
तसेच ि न , दिलत , अँ लो – इंिडयन या ं या ितिनध नी वत ं मतदार स ंघाची
मागणी क ेली. तर गा ंधीज नी स ंपूण वात ं याची मागणी क ेली. ि टीश सरकारन े ही
मागणी प ूण पणे नाकारली याम ुळे प रषद अयश वी ठरली .
munotes.in
Page 113
महा मा गा ंधी आिण भारत
113 उ) पुणे करार
१६ ऑग ट १९३२ रोजी ि टनच े पंत धान र ॅ से मॅ डोना ड या ंनी जातीय िनवडा
जाहीर क ेला. या िनवाड ्या या िवरोधा त गांधीज नी य ेरवडा त ु ंगातच आमरण उपोषण
सु केले. “फोडा व रा य करा ” नीतीन े मु लीमा ं माण े िहंदूधमा तही फ ूट पड याचा हा
सरकारचा सरकारचा य न अस याचा आरोप या ंनी केला. दुस या गोलम ेज प रषद ेत
दिलत समाजासाठी मतदार स ंघाची मागणी करणा या डॉ . बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ंना
शेवटी गा ंधीज शी नाईलाजान े समझोता लारावा लागला . २५ स ट बर १९३२ रोजी
दोघांम ये झाल ेला हा समझोता करार हणज े ‘पुणे करार ’ होय. डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकरा ंना दिलता ंसाठी वत ं मतदारस ंघाची मागणी सोड ून देऊन राखीव जागा ंवरच
समाधान मानाव े लागल े. ांितक िविधम ंडळात दिलता ंसाठी १४८ जागा व क ाम य े २०
ट के जागा राखीव असा यात , असे ठरल े. सरकारन े लवकरच प ुणे करारास मा यता
िदली.
ऊ) सिवनय कायद ेभंग चळवळीचा श ेवट
वरील घटना घडत असतानाच ि टीश सरकारन े तीन गोलम ेज प रषदा ंमधील चचा व पुणे
करार यावर आधा रत ए क िस क ेली. यानुसार भारताला अ ंतग त वाय ता द े याची
घोषणा कर यात आली . यामुळे म. गांधीज नी सिवनय कायद ेभंग चळवळ इ .स. १९३४
म ये बंड केली.
आपली गती तपासा .
.१ सिवनय कायद ेभंग चळवळीची मािहती सा ंगा.
१0.९ १९३५ चा कायदा
भारतातील राजक य घटना सोडिव यासाठी व भारतीय रा यघटन ेचा िवचार
कर यासाठी इ ं लंडम य े गोलम ेज प रषद घ े यात आली होती या प रषद े या िनण या या
आधार े सायमन किमशनचा अहवाल , नेह रपोट , बॅ. जीनाची चौदा त व े या सवा या
आधार े १९३३ म ये ि टीश सरकारन े ेतपि का कािशत केली, ेतपि क ेचा िवचार
कर यासाठी व रा यघटन ेची पर ेषा ठरिव यासाठी लॉड टी.नु.िलथ या
अ य त ेखाली एक किमटी थापन क ेली. याने आपला अहवाल भारत म ं याला सादर
केला. याने तो पाल म टम य े मांडला. २४ जुलै रोजी पाल म ट ने याला मा यता िदली .
२ ऑग ट १९३५ रोजी राजान े मा यता िदली . ३ जुलै १९३५ ला भारतात हा कायदा
लागू कर यात आला .
१0 .१० दुस या महाय ु ा या काळातील वात ं य चळवळ : ि स योजना
इ.स. १९३९ म ये दुसरे महाय ु स ु झाल े. या य ु ाम य े भारताचा पाठ बा व
सहका यासाठी लॉड िलनिलथगो यान े ८ ऑग ट १९४० रोजी घोषणा क ेली. यानुसार
भारताला वसाहतीच े वरा य द ेणे, रा यघटन ेसाठी घटना प रषद थापन करण े. munotes.in
Page 114
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
114 अ पस ं याका ं या िहताच े संर ण करण े. कॉं ेसने इ.स. १९४० या म ुंबई अिधव ेशनात
ऑग ट ताव फ ेटाळला . कारण याम य े भेदनीतीचा उपयोग आिण वात ं याची
मागणी नाकारली .
१0.११ ‘चले जाव’ चळवळ (१९४२ )
ि स िमशन परत ग े यानंतर भारतात इ ं जां या िवरोधी सव नाराजी पारली . ८
ऑग ट १९४२ या चळवळीला ार ंभ झाला . या चळवळीची करण े हणज े ि स
योजन ेने कोणाच ेही समाधान झाल े नाही . भारतीया ंची चचा ना करता भारत य ु ात
सहभागी अस याची घोषणा ग .ज.ने केली. रा यघटन ेत संघष यु समा ीन ंतर िनण य
घे यात य ेई आिण जपान या आ मणाची भीती वाटत होती . यामुळे रा ीय कॉं ेसने
छोडो भारत चळवळीच े िनयोजन क ेले.
अ) १९४२ या चळवळीच े व प
चळवळीची घो षणा करताच म ुख ने यांना कैद झाली . यामुळे समाजवादी गटा ंनी
भूिमगत राह न आ ंदोलन स ु केले. संप, मोच , हरताळ , िनदश न, सरकारी मालम ेचे
नुकसान तस ेच ितसरकार थापन करण े इ यादी मागा ने चळवळ स ु होती . अनेक
शहरांमधील कामगारा ंनी कारखान े बंड केले. सरका रने आंदोलका ंवर लाठीमार , गोळीबार
केला याम य े नंदुरबारचा िशरीषक ुमार आिण याच े चार िम ठार झाल े. १० हजारा ंह न
अिधक लोक ठार झाल े. जय काश नारायण , राममनोहर लोिहया , अ युतराव
पटवध न,अ णा असफअली इ . ने यांनी मह वाची कामिगरी क ेली.
ब) वधा ताव
वधा येथे काँ ेस विक ग किमटीन े चले जाव ठराव १४ जुलै १९४२ रोजी म ंजूर केला.
मुंबई अिधव ेशनात ८ ऑग ट १९४२ रोजी ठराव म ंजूर केला. यानुसार ि टीश राजवट
असण े भारताला अपमाना पद आह े. भारतीय वात ं यासाठी ि टीश व स ंयु रा ाची
प रषद होणार आह े. वतं भारत आपली सव श खच क न ह क ुमशाहीिव लढा
ेईल.
क) सी.आर.फॉ य ु ला (३० जून १९४४ )
िहंदू-मुसलमान या ं यातील मतभ ेद िमट यािशवाय वात ं य िमळणार नाही अस े
हाईसरॉय लॉड वे हेल या ंनी सा ंिगतल े, ते हा च वत राजगोपालाचारी या ंनी
गांधीज या स ंम ीन े बॅ. जीनासमोर योजना मा ंडली, ितलाच ‘सी.आर.फॉ य ु ला’ िकंवा
‘रामगोपालाचारी योजना ’ हणतात . यातील तरत ुदी, (१) वतं
ड) वे हेल योजना (१९ जून १९४५ )
युरोपम य े यु ाची समा ी झाली , तरीपण जपान या आ मणाची भीती होती . भारता या
वातं यसंदभा त िम रा ा ंचा चिच ल यां यावर दबाव य ेत होता . आगामी िनवडण ुक त
मजूर प स ेवर आला , तर आपली राजवट बदनाम करतील . यामुळे भारतीया ंसाठी
योजना जाहीर क ेली. यातील तरत ुदी – munotes.in
Page 115
महा मा गा ंधी आिण भारत
115 १) िहंदी लोका ंनी नवी रा यघटना करावी .
२) जपान बरोबर या य ु ात भारतीया ंनी सहकाय कराव े.
३) िहंदी गृहलोका ंकडे पररा ीय खात े असेल.
िसमला स ंमेलन २५ जून ते १४ जुलै १९४१५ वे हेल योजना व जागा वाटप याची चचा
कर यासाठी िसमला य ेथे संमेलन आयोिजत क ेले. वेगवेग या प ा ंचे २२ ितिनधी
हजार झाल े. काय कारी म ंडळा या रचन ेबाबत मतभ ेद झा या ने संमेलन बरखा त क ेले.
इ) कॅिबनेट िमशन / ि मं ी योजना (१६ मे १९४६ )
पंत धान ॲटली न े जाहीर क ेले क , भारताला वात ं य िदल े जाईल . यासाठी सर
पेिथक लॉर े स, सर ट ॅफड ि स , सर अल े झांडर या तीन क ॅिबनेट मं यांचे िमशन
िनयु केले. ते २० माच १९४६ कराची य ेथे आल े. देशातील ४७२ ने यांशी =चचा
क न १६ मे १९४६ योजना जाहीर क ेली. तरतुदी – अ) भारताला लवकर वात ं य
िदले जाईल . (ब) काँ ेस-लीग या ं यात एकमत होत नाही , तोपय त पुढील योजना सादर
कर यात य ेत आह े. (१) ि टीश ा ंत व स ं थान े यांचे संघरा य तयार कराव े . (२)
लोकाय ु संसद याचा कारभार कर ेल. (३) संघरा याची व गटरा याची घटना बनव ून
दर १० वषा ने गरज ेनुसार बदल कराव े. (४) शासना या कामासाठी तीन िवभाग : (i)
म ास , मुंबई, संयु ांत, िबहार , म य ा ंत, ओ रसा या ंचे एकूण ितिनधी १८७. (ii)
पंजाब, सरह ा ंत, िसंधचे ितिनधी ३५. (iii) बंगाल, आसामच े ७० ितिनधी
असाव ेत. या योजन ेत पािक तानच े िच िदसत अस यान े लीगन े मा य क ेली तर
काँ ेसने नाकारली .
ई) हंगामी सरकार
घटना सिमतीसाठी िनवडण ूक घे यात आली . २९२ पैक २१२ जागा कॉं ेसला
िमळा या . घटना सिमतीच े पिहल े अिधव ेशन ९ िडस बर १९४६ रोजी िद लीत भरल े.
घटना सिमतीच े अ य हण ून डॉ. राज साद या ंची िनवड कर यात आली .
उ) लॉड माउंटबॅटन योजना (३ जून १९४७ )
धानम ं ी ॲटली या ंनी २० फे ुवारी १९४७ रोजी जाहीर क ेले क , जून १९४८ पूव
इं ज आपली स ा सोड ेल. लॉड माउंटबॅटन यान े काँ ेस – लीग या न े यांशी चचा
क न आपली योजना जाहीर क ेली. ती पुढील माण े-
१) िहंदु थानची फाळणी क न म ुसलमाना ंसाठी वत ं घटना सिमती थापन करावी .
२) बंगाल, आसाम , पंजाबच े िवभाजन क ेले.
३) आसाम या िस ह ेट िज ात सव मत याव े.
४) इं ज सरकार १५ ऑग ट रोजी िह ंदु थान सोड ून जातील . या योजन ेला का ँ ेस
लीगन ेही मा यता िदली . munotes.in
Page 116
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
116 भारतीय वात ं या या काय ान ुसार १४ ऑग ट १९४७ रोजी पािक तान व ेगळा
झाला. याच रा ी १२ वाजता भारतीय पारत ं य न झाल े. १५ ऑग ट १९४७ ला देश
वतं झाला . िहंदु थानची फाळणी होऊन दोन रा िनमा ण झाली .
आपली गती तपासा :
. १. चलेजाव चळवळीचा आढावा या .
१0.१२ सारांश
महा मा गा ंधी या ं यावर स य व अिह ंसा या त वा ंचा अन यसाधारण भाव भाव होता .
महा मा गा ंधी या ंनी वात ं य चळवळीला एक नवी िदशा िदली . वातं य चळवळ ही
मूठभर लोका ंनी यश वी होणार नाही . हे जाणल े यासाठी गा ंधीज नी स या ह या
त वा या आधार े शेतमजूर, मिहला कामगार , व िव ाथ या ंस िविवध घटका ंना वात ं य
सं मात सामाव ून घेतले, असहकार , सिवनय कायाद ेभंग चळवळ , चलेजाव चळवळ या
मा यमात ून वात ं यलढा उभारला व यश वी क ेला.
१०.१३
१) महा मा गा ंधी या ंचे भारतीय रा ीय चळवळीतील काय सांगा.
२) असहकार चळवळीवर थोड यात टीप िलहा .
३) पुणे कराराच े िचिक सक म ू यमापन करा .
१०.१४ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज.जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य .न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगाचा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजयान ंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासातील ि थ यंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in
Page 117
117 ११
डॉ.सुकाण आिण इ ंडोनेिशया
घटक रचना
११.० उि ्ये
११.१ तावना
११.२ इंडोनेिशयातील सा ा यिव तार आिण रा वादी चळवळ
१) इंडोनेिशया या ार ंभीचा इितहास
२) पोतु िगजांचा सा ा यिव तार
३) इंडोनेिशयात डच इ ट इ ंिडया क ंपनीचे वच व
११.४ डॉ. सुकाण व या ंचे काय
११.५ सारांश
११.६
११.७ संदभ
११.० उि ्ये
या करणाचा अ यास क े यानंतर िव ा या स
इंडोनेिशयातील पोत ु गीजांचा सा ा यवादाची मािहती घ ेणे.
इंडोनेिशयातील राजक य जाग ृतीचा आढावा .
डॉ. सुकाण या काया ची मािहती िमळिवण े.
११.१ तावना
युरोपीय रा ा ंनी आिशया ख ंडात सा ा य िव ताराच े धोरण वीकारल े. भारतात ून
चांची हकालप ी झा यान ंतर चांनी ि हएतनामम य े वसाहती थापन क े या. च
इ ट इ ंिडया क ंपनीने वत:चे शासन थापन क न राज कारण व अथ कारण आप या
हाती घ ेतले. ि न िमशन या ंनी संघटना थापनझा या . यातून चळवळ स ु झाली . या
वातं य लढ ्याचे नेतृ व हो -ची-िम ह यान े क न पोत ु गीज, च, जपान , अमे रका
यां या वच वातून वात ं य ा क ेले. आ नेय आिशया ख ंडातील इ ंडोनेिशया द ेश
मह वाचा आह े. पोतु गीजांची स ा न झा यान े या द ेशात डचा ंनी राजक य स ा
थापन क ेळी. डच इ ट क ंपनी या माफ त रा यकारभार स ु होता . डचां या धोरणाम ुळे munotes.in
Page 118
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
118 रा वादी स ंघटना थापन झा या . डॉ. सुकाण या ं या न ेतृ वाखाली वात ं याचा लढा
होऊन वात ं य ा झाल े.
११.२ इंडोनेिशयातील सा ा यिव तार आिण रा वादी चळवळ
आ नेय आिशयातील अितशय मह वाचा द ेश हणज े इंडोनेिशया होय . मलाया
ीपक पापास ून ते िगनीपय त पसरल ेला ३००० लहान -मोठ्या ीपक पसम ूहाचा द ेश
हणज े इंडोनेिशया अस ून आिशया व ऑ ेिलया ख ंडा या म य े ३००० मैलाचा
प रसर आह े. जावा,सुमा ा, बाली, बोिन या, सेलेबीज, ितमोर आिण मोल ुकास इ . बेटे
मह वाची आह ेत. जावा व मानव या भावान े या आिदमानवाला ओळखल े जाते. तो
जावा ब ेटावर राहत होता . तो वस ंर णाथ अर या छािदत द ेशात िनघ ून गे यावर
यानंतर प ुढारले या लोका ंनी अिधक गत जातीशी स ंबंध जोड ून आपला िवकास
घडवून आणला .
१. इंडोनेिशयाचा ारंिभक इितहास
पाि मा या या आगमनाप ूव आ ंतररा ीय जलवाहत ुक या मागा वर अस यान े िचनी ,
भारत, अरब रा ातील यापा या ं या या ब ेटावर प रचय होता . ७-८ या शतकात
ीिवजय सा ा याचा उदय हा इ ंडोनेिशया या राजक य इितहासातील अ य ंत मह वाची
घटना होती . १३ या शतकापय त हा द ेश ीिवजय सा ा याचा एक भाग होता .
सुमा ातील पाल ेमबॉग ह े शहर सम ृ व बाजारप ेठ हण ून िस होत े. भारती य
सं कृती या अन ेक खुणा आह ेत. महायानप ंथी बौ धमा ला राजमा यता होती .
िहंदू-बौ स ा ं या मजपिहत सा ा याचा उदय झाला . १३ या शतकात म ु लीम
यापारी , धम चारक व स ुफ साध ू यां या य ना ंमुळे इंडोनेिशयात इ लाम धम व
सं कृतीचा सार झाला . १६ या शतकात य ुरोिपयन यापा या ंनी या ब ेटाम य े वेश
केला.
२. पोतु गीजांचा सा ा य िव तार
आ नेय आिशयातील मो याच े िठकाण म लाका ह े इ.स. १५११ म ये ॲ ककक ने
िजंकून घेतले. पोतु गीजांनी धमा तते या नावाखाली अन ेक मुसलमाना ंचा छळ क ेला.
पोतु गीज या पारी या ब ेटाला ‘मसा याची ब ेट’ असे हणत अस े. मसा या या पदाथा त
यापारात आपली म ेदारी मोल ुकास व ब ंडा बेटाचा जलमाग शोध यासाठी पाठवल े. ो
आिण याच े सहकारी ॲ बायना आिण टरन ेट पोहोचल े. इ.स. १५१४ म ये पोतु गीजांनी
टरनेट येथेच आपली म ु य वखार थाप न केली. ॲ बायनो , बंडा, सेलेवीज व टलम ेहर
या िविभ न िठकाणी वखारी थापन क े या. थािनक म ु लीम स ुलतानाशी करार क न
पाि मा या ंना फोडा आिण झोड या नीतीचा सव थम पोत ु गीजांनी योग क ेला. इ.स.
१५८० म ये पोतु गाल राजा िनप ुि क मरण पाव यान े दुसरा िफ िलप व पोत ु गाल व प ेन
या दो ही द ेशांचा राजा बनला . सोळा या शतकात पोत ु गीज स ेला ओहोटी लागली .
तीचा हास झाला . munotes.in
Page 119
डॉ.सुकाण आिण इ ंडोनेिशया
119 ३. इंडोनेिशयात डच इ ट इ ंिडया क ंपनीच े वच व
अित प ूव कडील द ेशातील पोत ु गीजांची यापारी म ेदारी मोड ून काढ या या उ ेशाने
डचांनी इ.स. १६०२ म ये डच इ ट इ ंिडया क ंपनीची थापना क ेली. या कंपनीने
इंडोनेिशयातील अन ेक सुलतानाला मदत द ेऊन व करार क न पोत ु गीज यापा या ंना
शह िदला . इ.स. १६०५ म ये अबॉयनाचा ताबा घ ेतला. इ.स. १६११ म ये डचांनी
मो युकासमधील मसा या या पदाथा या यापाराची म ेदारी िमळवली . इ.स. १६१९
म ये जकाता वर ताबा िमळवला . तसेच बट ेि हयाम य े यापारी राजधानी वसवली . इ.स.
१६२३ नंतर डचा ंनी स ा िव तार कर याचा य न स ु केला. थािनक रा यक या वर
आपल े वच व िनमा ण क न अ य रा यप ती ह े तं अमलात आणल े. डचांनी सव
शासनय ं णा अशा रीतीन े संघिटत क ेली क , याम य े खालपास ून वरपय त
यापा या या ीन े उपयोगी अस ेल. यां या शासनय ं णेचा मूळ उ ेश राजक य नस ून
यापारी होता . जॅन िपटर , झून कोएन या क ंपनी या सव च अिधका या या
िनयं णाखाली क ंपनीने गतीच े िशखर गाठल े. इ.स. १६२९ म ये डचांनी इं ज व
पोतु गीज या ंना शह िदला .इ.स. १७०५ पय त संपूण इंडोनेिशयात आपल े वच व थापन
केले. डच इ ट इ ंिडया क ंपनीचा कारभार ढासळ ू लागला . नेदरलँड या लोका ंना डच अस े
हणतात . स या या इ ंडोनेिशया द ेशाला य ुरोिपयन लोक इ ट इ ंडीज हणतात . इ.स.
१७९८ म ये नेदरलँड या डच सरकारन े कंपनीचा कारभार वत :कडे घेतला. या
वेळेपासून नेदरलँड्स इ ट इ ंिडया हण ून कंपनीला ओळखल े जाते.
१. इंडोनेिशयाची द ुस या महाय ु ानंतर वात ं याकड े वाटचाल :
नेदरलँड्सची राणी िव ह ेलिमनी िहन े ६ िडस बर १९४२ रोजी घोषणा क ेली क ,
यु ानंतर वसाहत ना स ंपूण वात ं य द ेऊ. जपान या पराभवान ंतर ि टीश व
ऑ ेिलयन स ै य इ ंडोनेिशयात होत े. या दो त रा ा ं या स ैिनकांनी जपानन े कैद
केले या सव लोका ंची, सैिनकांची स ुटका क ेली. इंडोनेिशया या वा तं याला ि टीश
सै याने पाठ बा िदला . इ.स. १९४८ -४९ या काळात डच आिण इ ंडोनेिशया या ं यात
अनेक वेळा संघष झाला . ि टीश व अम े रकन या ंनी यांनी पुढाकार घ ेऊन इ ंडोनेिशयाला
वातं य दे यास भाग पाडल े. ि िटशा ंनी डॉ .सुकाण व डच ग हन र जनरल हॉन मक
यां यात शा ंतता थािपत कर यासाठी म य थी क ेली. यानुसार नो ह बर १९४६
म ये िलंगड – जती करार झाला . यातील तरत ुदी पुढील माण े –
१) इंडोनेिशयात वत ं साव भौम स ंघरा य थापन कराव े. जावा व स ुमा ा ही घटक
रा ये गणरा या या अिधकार े ात असाव ेत.
२) बोिन ओ वत ं रा य िनमा ण कराव े.
३) पूव कडील सव बेटांचे िमळून ितसर े घटक रा य कराव े.
अशा कार े इंडोनेिशयाच े िवभाजन क न डच आपली स ा तीजाव याचा य न करत
होते. munotes.in
Page 120
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
120 िलंगडजती करार कोणा याही ीन े यो य नस यान े मुसलमान क य ुिन ट व
रा वा ा ंनी फेटाळून लावला . यामुळे डचांनी पाशवी अ याचार स ु केले. युनोने याची
गंभीर दखल घ ेऊन स ुर ा सिमतीन े गुड ऑिफस ेस किमटी िनय ु केली. यांनी डचा ंना
यु बंदीचे आद ेश िदल े. वाटाघाटी आिण ऑग ट १९४९ म ये हेग प रषद भरली .
वाटाघाटी यश वी होऊन डचा ंनी आपली स ा सोडली . २७ िडस बर १९४९ रोजी
इंडोनेिशया वत ं झाली . इ.स. १९५० साली नवीन रा यघटना तयार क ेली.
इंडोनेिशयन जास ाक स ंघरा य थापन होऊन अ य डॉ . अहमद स ुकाण तर
उपा य डॉ . हाटा होता . इ.स. १९६३ साली व े ट य ुिगनी द ेश दाचा ंकडून डॉ.
सुकाण यांनी ा क ेला.
आपली गती तपासा :
१) इंडोनेिशयाची द ुस या महाय ु ानंतरची वाटचाल सा ंगा.
११.३ डॉ. सुकाण व या ंचे काय
डॉ. सुकाण : आ नेय आिशयाम य े सा ा यवादी श चा श चा वाढता भाव
नाहीसा क न आ ंतररा ीय व रा ीय राजकारणात मह वाची भ ूिमका बजाव यात डॉ .
सुकाण हो िचन िम ह व ऑनसॉंग ू क या ंनी मह वाची भ ूिमका बजावली . डॉ. सुकाण
यांनी इंडोनेिशया या वात ं यपूव ब वात ं यो र काळात मोलाची कामिगरी बजावली .
मागास असा द ेशास नवीन ओळख ा क न िदली . डॉ. सुकाण यांचा ज म १९०१
म ये झाला . बांडुंग येथील अिभया ंि क महािव ालयात या ंनी आपल े िश ण प ूण केले.
सुकाण या ंनी सम वयवादी अथा त सवा ना सामाव ून घेणारे राजकारण क े यामुळे
पर परिव अशा राजक य प ा ंचे अि त व असल े या द ेशातही या ंनी यश वीपण े
रा यकारभार क ेला. सामा य जनत ेत िमळ ून िमसळ ून या ंनी आप या राजकारणाची
िदशा प क क ेली. वया या २५ या वष या ंनी इंडोनेिशयन रा ीय प थापन क ेला.
(परतीय न ॅशनल इ ंडोनेिशया) हा प िनधम ा ंितकारक व रा ीय तरावरील प
होता. यांना डच रा जवटीत अन ेक वेळा तु ंगात टाकल े.
ि तीय महाय ु ात जपानन े इंडोनेिशयावर आ मण क ेले व यास डचा ं या तावडीत ून
मु केले. यांनी डॉ . सुकाण या ंना कैदेतून मु केले व इंडोनेिशयन रा ीय प ाला
राजकारणात नव े वत ं धोरण आख याची स ंधी िमळाली . सुकाण याने जपानला
सहकाय कर याच े धोरण अ ंिगकारल े. बद यात जपान इ ंडोनेिशयाला वत ं देश हण ून
मा यता द े यास तयार न हता . पुढे जपानवर अम े रकेने अणुबॉ ब टाक यावर जपानन े
शरणागती प करली व इ ंडोनेिशयाला आपोआपच वातं य िमळाल े. अखेर डच, ि टन व
अमे रका या ंना इंडोनेिशया या वात ं य ा ीची ओढ समज ून आली व यान ुसार डच
शासन व इ ंडोनेिशया या ं यात िल ंगडजती य ेथे १९४६ म ये करार स ंमत झाला . या
करारान ुसार इ ंडोनेिशया वत ं , साव भौम स ंघरा य झाल े. मा डच या करारावर
समाधानी न हत े. यांचा सा ा यवादी ीकोन प ूण पणे मवाळ झाला न हता . यातच
इंडोनेिशयात क र म ु लीम गट व सा यवादी गट या ंचेही उठाव होत असत . या munotes.in
Page 121
डॉ.सुकाण आिण इ ंडोनेिशया
121 पा भूमीवर इ ंडोनेिशयाम य े लोकशाही शासन णाली राबवण े अवघड झाल े होत े.
१९४८ पय त इंडोनेिशयात अशांततेची ि थती होती . मा आपल े सहकारी मह ंमद
यां या सहकाया ने संपूण प रि थती यश वीपण े हाताळली . अखेरीस १९४८ म ये
रेनवील करारान ुसार डचा ंनी इंडोनेिशया या वात ं यास मा यता िदली व इ ंडोनेिशया
पूण पणे वत ं झाला . डॉ. सुकाण ह े इंडोनेिशयाच े रा ा य तर डॉ . महंमद ह ा ह े
पंत धान बनल े.
माग दिश त लोकशाही १९५९ -६६
डॉ. सुकाण या ंचा इंदोनेशोयन रा ीय प (PNI) याने १९५९ -६६ या काळात
माग दिश त लोकशाहीचा योग हाती घ ेतला. १९४९ ते १९५८ कालावधीत
इंडोनेिशयात डॉ . सुकाण या ं याच न ेतृ वाखाली पा ा य लोकशाही अि त वात होती .
मा यान े इंडोनेिशयात हवा त ेवढा िवकास झाला . नाही हण ून सुकाण या ंनी पा ा य
लोकशाहीतील त व े इंडोनेिशयाशी स ुसंगत नस याच े ितपादन क ेले. यां यामत े
पा ा य लोकशाही सव समाव ेशक नाही . डॉ. सुकाण ह े सम वयवादी न ेता होत े.
देशातील सा यवादी िवचारसरणी या लोका ंशी िमळत ेजुळते घेऊन शासन णाली
चालवावी अस े यांचे मत होत े. इंडोनेिशयातील माग दिश त लोकशाहीला सा यवादी
प ानेही पाठ बा िदला . कारण इ ंडोनेिशया रा वादी प हा एकस ंध होता . या प ाच े
नेतृ व डॉ. सुकाण या ं या सार या य ेयवादी िन वाथ व प रवत नवादी य कड े होते.
PNI या प ास द ेशातील गरीब जनता , भूिमहीन श ेतमजूर, बु ीमंत सा या ंचा पाठ बा
होता. तसेच डॉ. सुकाण या ं या न ेतृ वाखाली हा प सव सामा या ंचे सोडव याचा
य न करीत अस े. यामुळे यांना क य ुिन ट प ान े पाठ बा िदला .
माग दिश त लोकशाही ही डॉ . सुकाण या ं या मत े आदश यव था होती . या कारास
िन याप े ा एक मत जा त अशी बह मताची ढोबळ क पना न हती . याउलट सव च
संमतीने िनण य घेतला जाई . हाच िनण य सवा या िभ न िभ न मतामधील शोध ून
काढल ेली तडजोड अस े. एकमतान े घेतलेला िनण य हण ून घोिषत क ेले जात अस े. डॉ.
सुकाण या ं या मत े पा ा य लोकशाही ही जशी या तशी ि वकारण े फारस े यवहाय
नाही. हणून इंडोनेिशयात या ंनी माग दिश त लोकशाही हा योग राबवला . मा या
काराम य े डॉ. सुकाण या ंना रा ा य हण ून फार मोठ े अिधकार ा झाल े होते.
सुकाण या ंचे पररा धोरण – सुकाण या ंचे पररा धोरण खलील त वा ंवर आधा रत
होते. वसाहतवादास िवरोध , शांततामय सहजीवन अिल तावाद व व ंशवादास िवरोध .
डॉ. सुकाण या ं या न ेतृ वाखाली इ ंडोनेिशयान े डचांकडून बे ट य ुिमनी द ेश ह तगत
केला. याने संपूण जनमत उभ े क न आ ंदोलन उभारल े. अखेरीस अम े रकेने म य थी
क न ह े करण यश वीपण े हाताळल े. यािशवाय इ ंडोनेिशयाचा मल ेिशयािव दीघ
काळ स ंघष सु होता.
munotes.in
Page 122
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
122 मलेिशयासोबत स ंघष :
मलेिशया द ेशाम य े मलाया , िसंगापूर व सारावाज या द ेशांचे संघरा य िनमा ण हाव े
अशी मा ंडली ग ेली. मा स ुकाण या ंनी याला कडाड ून िवरोध क ेला. सुकाण या ंनी
मलेिशयाला क डीत पकड याच े सव तोपरी य न क ेले. मा आिशया ख ंडातील द ेशांनी
याला फारसा पाठ बा िदला नाही . मलेिशया स ंघरा य िनमा ण झाल े तर इ ंडोनेिशया या
राजक य थ ैया वर िवपरीत प रणाम होईल अस े सुकाण या ंना वाटत होत ं. असे असल े
तरीही १९६३ म ये मलेिशयन स ंघरा य १९६३ म ये अि त वात आल े.
सा ा यवाद व वसाहत वादास िवरोध
डॉ. सुकाण या ंनी वसाहत वादाचा अन ुभव घ ेतला होता . अनेक वष इंडोनेिशया हा
हॉलंड या ता यात होता . तसेच ि तीय महाय ु ानंतर अम े रका िणत वसाहतवाद
वाढीला लागल ेला होता . यासाठी ि टन व अम े रका या वसाहतवादी द ेशां या
धोरणािव भ ूिमका स ुकाण या ंनी जवळीक क ेली. यांनी अन ेकदा रिशयास भ ेटी
िद या . या बद यात रिशयान ेदेखील इ ंडोनेिशयाला आिथ क मदत िदली होती .
बांडुंग प रषद १९५५
आि का व आिशया या ख ंडातील िवकसनशील द ेशांची आ ो आिशयाई प रषद
१९५५ म ये इंडोनेिशया य ेथील बा ंडुंग येथे संप न झाली . या प र षदेत सुमारे ३०
देशांनी भाग घ ेतला होता . सदर प रषद ेत काही मह वाच े ठराव पास झाल े. काही मह वाच े
ठराव खालील माण े आहेत.
१) सव देशां या सव भौम वाब ल आदर दाखवण े.
२) मोठ्या रा ा ं या िविश िहतस ंबंधासाठी ल करी गटात सामील न होण े.
३) मुलभूत मानवी ह कािवषयी आदर ठ ेवणे.
४) दुस या द ेशा या रा यकारभारात ह त ेप न करण े.
५) संयु रा स ंघा या त वा ंिव भ ूिमका न घ ेणे.
६) याय व आ ंतररा ीय जबाबदा या या ंब ल आदर बाळगण े.
७) पर परसहकाय वाढवण े.
८) पर पर रा ाचा वस ंर णाचा ह क मा य करण े.
बांडुंग प रषद आप या द ेशात भाराव ून डॉ. सुकाण या ंनी आ न ेय आिशयात थोड ्या
काळातच चा ंगला भाव िनमा ण केला होता . बांडुंग प रषद ेम ये पुढील पाच त वा ंना
मा यता िदली ग ेली. रा वाद मानवतावाद , सामािजक याय , लोकशाही व िवचार
वातं य आिशया ख ंडा या इितहासाम य े बांडुंग प रषद मह वाची घटना होय . munotes.in
Page 123
डॉ.सुकाण आिण इ ंडोनेिशया
123 भारतािवषयी धोरण – सुकाण हा अिल ता चळवळीिवषयी आदर बाळगत असला तरी
भारतािवषयी या ंची भ ूिमका िवरोधी अस याच े िदस ून येते. १९६५ या भारत
पािक तान य ु ादर यान या ंनी पािक तानची बाज ू घेतली होती . तसेच चीनशी जा त
जवळी क अस यान ेही भारताला िवरोध करण े यांना आव यक झाल े होते.
सुकाण आिण चीन – इंडोनेिशयात अन ेक चीन लोक थाियक झाल े होते. १९६०
म ये पास झाल े या काय ान ुसार स ुकाण या ंनी इंडोनेिशयातील स ुमारे दीड कोटी िचनी
लोकांना नाग रक व बहाल क ेले. माओ या ं या न ेतृ वाखाली इ ंडोनेिशया रिशयाम य े
अिधक गती करत अस याचा दाखला स ुकाण या ंनी िदला . िचनी सा यवादी
नेतृ वाब ल स ुकाण या ंना आदर होता .
सुकाण आिण अम े रका – १९५४ म ये संमत झाल े या आ न ेय आिशया करार
संघटनेत इंडोनेिशया सामील होता . मा स ुकाण या ंनी या ल करी करार स ंघटनेचे
सभासद हो याच े नाकारल े. अमे रकेस अन ुकूल अशी भ ूिमका घ ेणा या ंना पस ंत न हत े.
यांची जवळीक रिशया व चीन या ं याशी जा त होती . १९६५ नंतर या कालावधीत डॉ .
सुकाण या ंचा भाव ओस लागला होता .
१९४५ साली स ुकाण या ंनी अि त ववाद , मानवतावाद , रा ीयता , सामािजक याय व
लोकत ं या पाच िस ा ंतानुसार इ ंडोनेिशयाच े भिवत य घडव याच े ठरवल े होते. मा
यांनी स ै याला अवाजवी मह व िदल े. यांचे िवद ेश दौर े िदखाव ूपणाच े ठरल े.
इंडोनेिशयासार या गरीब द ेशाला ऑिलि पकसारखी उधळप ी झ ेपणारी न हती . यामुळे
इंडोनेिशयातील स ुटले नाहीत . अखेर सा यवादी प ा ं या वाढ या कारवाया या ं या
अ ताला कारणीभ ूत ठर या . १९६५ म ये सा यवादी लोका ंनी बंड केले. यास
गे टापूबंड हटल े जाऊ लागल े. मा स ुहात या न े याने ते बंड मोड ून काढल े. लाखो
सा यवादी लो कांनी आपल े ाण गमावल े. ता घटन ेनंतर इ ंडोनेिशयाची रा यस ा
जनरल स ुहात या ं याकड े गेली.
आपली गती तपासा .
१) सुकाण या काया चे मह व सा ंगा.
११.४ सारांश
आ नेय आिशया ख ंडातील ि हएतनाम हा मह वाचा द ेश अस ून या द ेशात पोत ु गीज,
च, अमे रका या रा ांनी व जपानन े आपल े िव तारवादी धोरण वीकारल े.
इंडोनेिशयात परक या ं या िवरोधात डॉ . सुकाण या ंनी लढा द ेऊन वात ं य ा क ेले.
इंडोनेिशया या रा वादी चळवळीम य े डॉ. सुकाण या ंनी मह वाची भ ूिमका बजावली .
अमे रका व सोि हएत रिशया या त कालीन रा ां या प ूण पणे आहारी न जाता आप या
देशांतील नाग रका ंना वय ंपूण ता व वावल ंबी कर यामाग े या ितघा ंचा िस ंहाचा वाटा
होता. ऑग सन या ंचे अ पूण रािहल ेले काय यांची क या य ुबी पुढे चालवत आह े.
ि हएतनामची डॉ . हो.िचन िन ह या ं या मनात ठ ेवून वेगाने गतीकड े वाटचाल स ु आह े. munotes.in
Page 124
peiee®³ee Feflenemeeleerue cenlJee®es ìHHes (1453 -1945)
124 ११.५
१) इंडोनेिशयामधी ल रा ीय चळवळीतील डॉ . सुकाण या काया चे मह व प करा .
११.६ संदभ
१) डॉ. अिनल कठार े -िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
२) डॉ. अिनल कठार े- आधुिनक जगाचा इितहास
३) पी.िज.जोशी - आधुिनक जगाचा इितहास
४) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९१४ -१९४५ )
भाग-१
५) डॉ.सुमन वै , डॉ. शांता कोठ ेकर- िवसा या शतकातील जग (१९४६ - २००० )
भाग-२
६) डॉ. अिन , ा. गजानन िभड े-आधुिनक जगाचा इितहास
७) जैन ह कूमचंद आिण क ृ णा माथ ुर- आधुिनक जगाचा इितहास
८) कदम य .न. - िवसा या शतकातील जगाचा इितहास
९) कुलकण अ .र. आिण द ेशपांडे-आधुिनक जगाचा इितहास - भाग-1 & २
१०) साकुरे िवजयान ंद, अिनल कठार े-जागितक इितहासातील ि थ य ंतरे
११) उदगावकर म .न. आिण गण ेश राउत - आधुिनक जग
munotes.in